Ιερά Μονή Παναγίας Σπηλιανής, Νίσυρος

πηγή

Βρίσκεται σε ένα λόφο πάνω από το Μανδράκι που είναι η πρωτεύουσα του νησιού. Το μοναστήρι είναι ορατό ακόμη και όταν είσαι στο βαπόρι γιατί η θέση του είναι πανοραμική και η πρόσβαση στη μονή γίνεται από τον κεντρικό δρόμο, κοντά στο ναό της Ποταμίτισσας, από όπου ξεκινούν τα 130 σκαλιά που οδηγούν στη μονή.

Πάνω από το Μανδράκι, σε ένα βράχο ύψους 40 μέτρων, δεσπόζουν η
 μονή της Παναγίας Σπηλιανής και τα ερείπια του μεσαιωνικού κάστρου
πηγή

Ο Μ. Γεδεών (Μέγας Χαρτοφύλαξ και χρονογράφος) στο άρθρο του «Παλαιά ακμή της Νισύρου» στην εφημερίδα «Φωνή της Δωδεκανήσου», αναφέρει τα εξής: «...Προηγουμένως όμως αναγράφεται τη 27 Ιουλίου 1674. Εκ ταξιδιωτικού καταστίχου καλογήρων αγιοταφιτών, γραφέντος από των μέσων σχεδόν της ΙΖ΄ εκατονταετηρίδος, μέχρι των αρχών του ΙΗ΄ εκλέγω όσα ηδυνήθην να κρίνω χρήσιμα διά το παρελθόν της νήσου Νισύρου... είχε λοιπόν Μονήν ανδρείαν η Νίσυρος προ πενήντα και διακοσίων ετών είχε και ερημητήριον ...». 

Εάν λοιπόν από την χρονολογία 1674 αφαιρέσουμε τα 250 χρόνια που αναφέρονται στο κατάστιχο, τότε φθάνουμε στα 1424. 

Αυτό αποδεικνύει ότι η Ιερά Μονή της Παναγίας της Σπηλιανής προϋπήρχε του 1424 και μάλιστα διευκρινίζεται εδώ ότι η παρατήρησή μας στην εργασία μας «Τα Μετέωρα της Δωδεκανήσου» ότι σε κάποιο έγγραφο του 1600 βρίσκουμε και την σφραγίδα της Μονής, ουδόλως αναφέρεται στο χρόνο έναρξης της ζωής του κτίσματος αυτού». (Σταύρος Κέντρης, Λυκειάρχης - Θεολόγος, εμβριθείς μελετητής των εκκλησιαστικών αρχείων που έχουν σχέση με τη Νίσυρο, σε άρθρο του στην εφημερίδα ΝΙΣΥΡΙΑΚΑ ΝΕΑ.)

Το μοναστήρι της Παναγίας Σπηλιανής ονομάστηκε
έτσι γιατί το καθολικό της βρίσκεται σε σπηλιά
πηγή

Λέγεται «Σπηλιανή» γιατί ο Ναός βρίσκεται μέσα στη σπηλιά του λόφου ενώ εκεί βρίσκεται και η εικόνα της Παναγίας, που βρέθηκε στη σπηλιά γύρω στα 1400 και έτσι έχτισαν γύρω από την σπηλιά τον Ναό και κατ επέκταση την Μονή.

Η έλευση της εικόνας στο νησί συνδέεται, σύμφωνα με την παράδοση, με την ίδρυση της μονής της, αλλά δεν αποκλείεται να σχετίζεται και με μία εκτεταμένη ανακαίνισή της. 

Η εικόνα πιθανώς υπήρξε δωρεά προς τους κατοίκους - υποτελείς του νησιού από τον τότε πανίσχυρο ενοικιαστή της Νισύρου ροδίτη άρχοντα Δραγονίνο Κλαβέλλη, που λίγα χρόνια νωρίτερα ίσως παρήγγειλε από την Κωνσταντινούπολη την αμφίγραπτη εικόνα του ναού των Εισοδίων (σήμερα στο παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου στη Ρόδο) με το ίδιο, σπάνιο θέμα, για το ιδιωτικό του παρεκκλήσι στη μεσαιωνική πόλη της Ρόδου.

πηγή

Ακόμη και σήμερα ο λόφος που είναι χτισμένη η εκκλησία της Παναγίας Σπηλιανής, ονομάζεται Βρετός, επειδή εκεί βρέθηκε και η πολύ μικρή εικόνα της Παναγίας.  

Λίγο καιρό αργότερα, οι ντόπιοι κάτοικοι του νησιού έφτιαξαν μια μεγάλη εικόνα της Παναγίας, ακριβώς πανομοιότυπη, πιστό αντίγραφο με το μικρό ξύλινο εικόνισμα που είχε βρεθεί στη σπηλιά και την έντυσαν ολόκληρη από ασήμι. 

Το μικρό εκείνο εικόνισμα που είχε βρεθεί μέσα στη σπηλιά, το τοποθέτησαν πολύ προσεχτικά μέσα στην παλάμη του αριστερού χεριού της Παναγίας στην μεγάλη ασημένια εικόνα που έφτιαξαν και το οποίο βρίσκεται εκεί ακόμη και σήμερα.

Φυσικά δεν φαίνεται, δεν διακρίνεται γιατί είναι κρυμμένο ανάμεσα στο ξύλο και το ασήμι. 

Μάλιστα για να χωρέσει μέσα στην εικόνα, έκαναν μεγαλύτερο σε μέγεθος το αριστερό χέρι της Παναγίας και η διαφορά των δύο χεριών είναι αρκετά φανερή.

Λεπτομέρεια της Εικόνας
πηγή

Η Εικόνα της Παναγίας έχει ύψος 109 εκατοστά, πλάτος 76 εκατοστά ενώ το πάχος της είναι 3.5 εκατοστά, διαστάσεις οικείες σε δεσποτικές εικόνες.

Αποτελείται από δύο κάθετα συναρμοσμένες σανίδες και έχει σύγχρονο πρόσθετο καρφωτό πλαίσιο και στις δύο όψεις. 

Το καρφωτό πλαίσιο και στις δύο όψεις της εικόνας, σε συνάφεια με τις παρατηρήσεις κατά τη διάρκεια της ατελούς οπωσδήποτε συντήρησης, υποδηλώνει ότι ήταν εξαρχής αμφίγραπτη. 

Στο κάτω μέρος της πίσω όψης υπάρχει μεταγενέστερο μετάλλινο έλασμα.

Σε αυτό προσαρμόζεται η λαβή λιτάνευσης της εικόνας, με αποτέλεσμα να καταστραφεί η ζωγραφική επιφάνεια της παράστασης του αγίου σε όλο το εφαπτόμενο στο έλασμα ύψος. 

Η προετοιμασία αποτελείται από λεπτό στρώμα γύψου πάνω σε ύφασμα. Στην κύρια όψη εικονίζεται η Παναγία δεξιοκρατούσα στον τύπο της Οδηγήτριας και παριστάνεται ως τη μέση να κρατεί τον Χριστό με το δεξί χέρι, ενώ τείνει το αριστερό δείχνοντας προς αυτόν. 

Λεπτομέρεια της Εικόνας
πηγή

Με μαύρο χρώμα σημειώνονται τα συμπιλήματα των ονομάτων: «ΜΗ(ΤΗ)Ρ Θ(Ε)ΟΥ και I(HCOY)C X(PICTO)C». 

Κάτω από την ασημένια επένδυση του 1798, έργο του νισύριου τεχνίτη Γεωργίου Αναγνώστου, που καλύπτει τη ζωγραφική επιφάνεια. 

Διακρίνονται μόνο τα πρόσωπα της Παναγίας και του Χριστού, που επιζωγραφίστηκαν, όπως φαίνεται, αρκετές φορές. 

Η πιο πρόσφατη επιζωγράφηση θα πρέπει να χρονολογηθεί στην περίοδο των τελευταίων εκατό χρόνων. 

Γνωστή επίσης και η «ανακαίνιση» της εικόνας ανάμεσα στο 1785 και το 1810, επί ηγουμένου Αθανασίου στη μονή Σπηλιανής, σύμφωνα με γραπτή μαρτυρία. 

Πιθανώς αναφέρεται στην παραγγελία της ασημένιας επένδυσης, χωρίς να αποκλείεται και η ζωγραφική επέμβαση στα πρόσωπα ενώ η υπόλοιπη παράσταση, πλην των προσώπων, διατηρεί επιζωγράφηση, ίσως του 17ου - 18ου αιώνα.

Η Παναγία Σπηλιανή με τα αναρίθμητα τάματα
πηγή

Οι ντόπιοι λένε ότι το αριστερό χέρι της Παναγίας που βρίσκεται μέσα το εικόνισμα είναι ζεστό όταν το ακουμπάς, δηλαδή έχει τη θερμοκρασία του ανθρωπίνου σώματος, σε αντίθεση με το άλλο χέρι που είναι κρύο. 

Η εικόνα της Παναγίας, επενδυμένη από ασήμι, είναι αμφιπρόσωπη: στο πίσω μέρος εικονίζεται ο Άγιος Νικόλαος, ενώ στο άλλο η Παναγία με το Βρέφος, φιλοτεχνημένη με την τεχνοτροπία της ρώσικης σχολής. 

Η παράδοση λέει ότι κάποιος Νισύριος βοσκός είδε από μακριά ένα φως να φέγγει μέσα στη σπηλιά που υπήρχε στο βράχο. 

Πήγε κοντά και με έκπληξη είδε ένα μικρό εικόνισμα της Παναγιάς το οποίο μετέφερε στον ναό της Ποταμίτισσας και έτσι η περιοχή από τότε ονομάζεται «βρετού». 

Το άλλο πρωί όταν πήγαν στην εκκλησία ανακάλυψαν ότι δεν βρισκόταν στη θέση της, οπότε άρχισαν να την ψάχνουν και τελικά βρήκαν την εικόνα πάνω στο λόφο. 

Κατάλαβαν ότι ήταν επιθυμία της Παναγίας να παραμείνει. 

Μετά από λίγα χρόνια άρχισαν να χτίζουν το μοναστήρι το οποίο ιδρύθηκε πιθανότατα στο τέλος του 14ου αιώνα. Ο κυρίως ναός είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και το παρεκκλήσιο δεξιά, στον άγιο Χαράλαμπο. 

Στην είσοδο του καθολικού της μονής της Παναγίας της Σπηλιανής, είναι εντοιχισμένα διάφορα τμήματα ενός μαρμάρινου μεσοβυζαντινού τέμπλου που κοσμούνται με γεωμετρικά και φυτικά μοτίβα, όπως οι ρόδακες, σηρικούς τροχούς, συνεχή τοξύλλια που περικλείουν ακανθοειδή ανθέμια καθώς και έξεργα κομβία που παρεμβάλλονται ενδιάμεσα. 

Τα θέματα αυτά είναι αρκετά συνηθισμένα στα τέμπλα του 10ου και 11ου αιώνα - στα τέλη του οποίου θα πρέπει να χρονολογηθεί και αυτό της Νισύρου - τόσο στην κυρίως Ελλάδα, όσο και στη Μικρά Ασία καθώς όμως και στα νησιά. Η προσαρμογή των μαρμάρινων αυτών τμημάτων στη σημερινή τους θέση έγινε με γνώση και επιμέλεια, πράγμα που κατά τη γνώμη μας δεν ευνοεί την υπόθεση της μεταφοράς τους από πολύ μακρύτερα.

Άποψη του Ναού

Το γεγονός αυτό, και σε άμεσο συνδυασμό με τις κατά προσέγγιση διαστάσεις του τέμπλου αυτού (περίπου έξι μέτρα), μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το μαρμάρινο τέμπλο πιθανόν να προέρχεται από κάποια παλαιότερη οικοδομική φάση του καθολικού της Σπηλιανής. 

Σε κάθε δύσκολη στιγμή όλοι οι κάτοικοι της Νισύρου προστρέχουν στην Παναγία την Σπηλιανή, τη «Γερόντισσα» του νησιού όπως την αποκαλούν. 

Αυτό φαίνεται άλλωστε και από τα εκατοντάδες τάματα που βρίσκονται επάνω στην εικόνα της. Προστρέχουν όμως και στις χαρές τους αφού στην Νίσυρο συνηθίζεται τα μυστήρια όπως οι γάμοι και οι βαπτίσεις, να γίνονται στο μοναστήρι της Παναγίας της Σπηλιανής.

Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε την ακριβή χρονολογία ίδρυσης της μονής. 

Η παλαιότερη τεκμηριωμένη χρονολογία που αναφέρεται στη μονή είναι το 1600 όπως προκύπτει από σφραγίδα εγγράφου που έχει χαθεί. 

Παρόλα αυτά στο καθολικό της μονής υπάρχουν τμήματα μεσοβυζαντινού τέμπλου καθώς και αμφίγραπτη εικόνα της Παναγίας και του Αγίου Νικολάου που μπορεί να χρονολογηθεί στο τελευταίο τέταρτο του 14ου αιώνα. Το τέμπλο είναι ξυλόγλυπτο του 1725 όπως μας πληροφορεί η επιγραφή που βρίσκεται πάνω από το παραπόρτι του ιερού. Οι εικόνες που βρίσκονται στο τέμπλο είναι ο Χριστός, η Παναγία, η Κοίμηση της Θεοτόκου και ο Άγιος Χαράλαμπος.

Κάθε Δεκαπενταύγουστο στη Χάρη της φτάνουν προσκυνητές από όλα σχεδόν τα Δωδεκάνησα με πλοία, μάλιστα τα πλοία πριν αράξουν στο λιμάνι του νησιού, περνούν πρώτα κάτω από το μοναστήρι, σφυρίζοντας για να πάρουν την ευλογία της Παναγίας και σε ανταπόδοση χτυπούν οι καμπάνες του μοναστηριού.

Εννέα μέρες πριν το πανηγύρι φτάνουν από τα γύρω νησιά γυναίκες οι λεγόμενες «εννιαμερίτισες» όπου μένουν στη μονή.

Καθημερινά κάνουν 300 μετάνοιες και ψάλλουν το μοιρολόι της Παναγίας καθώς και διάφορε αυτοσχέδια «τραγούδια».

Οι γυναίκες αυτές διακονούν τη μονή και παραμονή του πανηγυριού ετοιμάζουν το κόλλυβο της Παναγίας και μετά τον εσπερινό σερβίρονται ρεβίθια σε όλους τους προσκυνητές.

Την μέρα του πανηγυριού μετά την λειτουργία γίνεται το "σεργιάνι", λιτανεύεται η εικόνα της Παναγίας μέχρι την αυλή του Ζωσιμοπούλειου όπου γίνεται και το πανηγύρι, μοιράζεται το κόλλυβο ενώ το μεσημέρι επιστρέφει η εικόνα πίσω στο μοναστήρι. 

 

Το βράδυ γίνεται η λεγόμενη «κούπα της Παναγιάς» όπου η πρώτη γυναίκα που σέρνει το χορό κρατά μια κούπα που ρίχνουν χρήματα οι πανηγυριστές για να συγκεντρωθεί ένα ποσό υπέρ της ενίσχυση της μονής.

Καθηγούμενος της ανδρικής Μονής σήμερα είναι ο Αρχιμανδρίτης Στέφανος και κάθε 15 Αυγούστου που γιορτάζει, στη Νίσυρο γίνεται μεγάλο πανηγύρι με φαγητό, βιολιά, τραγούδι και χορό.

Τηλέφωνα: (+30) 22420 31125, Δήμος Νισύρου (+30) 22420 31203, Τουριστικές Πληροφορίες: (+30) 22420 - 31204 Λιμεναρχείο (+30) 22420 31222