Πατριαρχική Ιερά Μονή Βλατάδων, Θεσσαλονίκη

Είναι το μοναδικό μοναστήρι της βυζαντινής περιόδου της πόλης που εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι και σήμερα

Βρίσκεται στο βόρειο τμήμα της Άνω Πόλης της Θεσσαλονίκης, νότια των Βόρειων Τειχών, απέναντι από τον Πύργο των Παλαιολόγων και σε υψόμετρο 130 περίπου μέτρων από τη θάλασσα. Χτισμένη πάνω σε βραχώδες και κατηφορικό έδαφος, η Ιερά Μονή είναι ορατή από όλη τη Θεσσαλονίκη, ενώ η πανοραμική θέα που απολαμβάνει ο προσκυνητής είναι εντυπωσιακή. 

Μονή Βλατάδων, φωτογραφία του 1917,
Συλλογή Παγκρατίου Ιβηρίτου

Η Μονή αρχικά ήταν αφιερωμένη στον Χριστό Παντοκράτορα, ενώ σήμερα στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος. 

Διοικητικά υπάγεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης ενώ είναι γνωστή και ως Μονή Βλαττάδων ή Βλατταίων αλλά και επίσης είναι γνωστή και ως Τσαούς Μοναστήρι. 

Πιθανόν από το όνομα του Τούρκου στρατιωτικού διοικητή Τσαούς - Μπέη, που ήταν εγκατεστημένος στο «Επταπύργιο», βόρεια της Μονής και σύχναζε στο μοναστήρι για να απολαμβάνει τον καθαρό αέρα και την υπέροχη θέα του, ενώ είναι το μοναδικό μοναστήρι της βυζαντινής περιόδου της Θεσσαλονίκης που εξακολουθεί να λειτουργεί μέχρι σήμερα. 

Η νότια πλευρά της μονής
πηγή

Στο μέρος όπου βρίσκεται σήμερα η Μονή, στους βυζαντινούς χρόνους υπήρχαν λατομεία, για το λόγο αυτό και η γειτονική Μονή του Οσίου Δαβίδ ονομάζεται και «Λατόμου» ενώ πιθανών να υπήρχε στο χώρο παλαιότερος πρωτοχριστιανικός ναός.

Σύμφωνα με την παράδοση στο χώρο της Μονής, κήρυξε ο Απόστολος των Εθνών Παύλος, πρός τους Θεσσαλονικείς το 51.

Κτήτορες της Ιεράς Μονής είναι οι αδελφοί Δωρόθεος και Μάρκος Βλατής, μαθητές και φίλοι του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης.

Την ακριβή ημερομηνία ιδρύσεως της Μονής δεν την γνωρίζουμε, αλλά σύμφωνα με ιστορικές αναφορές πρέπει να ιδρύθηκε περί το 1351 ενώ τις πρώτες ιστορικές αναφορές στη Μονή Βλαττάδων γίνονται το 1405 στο οδοιπορικό του Ρώσου περιηγητή Ιγνατίου του Σμολένσκ.

πηγή

Με την χορηγία της Άννας Παλαιολογίνας καθώς επίσης και με ένα βασιλικό χρυσόβουλλο, ανακηρύχθηκε ως Βασιλική ενώ με σιγίλιο του Οικουμενικού Πατριάρχη Νείλου, ανακηρύχθηκε και ως Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Ιερά Μονή.

Με την πρώτη κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους το 1387, το Καθολικό μετατράπηκε σε τζαμί.

Στη δεύτερη κατάληψή της Θεσσαλονίκης, το 1430 η Μονή αφέθηκε να λειτουργήσει κανονικά ως μοναστικό καθίδρυμα καθ όλη την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μάλιστα οι Τούρκοι της έδωσαν κάποια προνόμια, που επικυρώθηκαν και με φιρμάνι του Μωάμεθ Β΄ το 1446.

πηγή

Αναφορές που έχουν να κάνουν με την παράδοση του 16ου αιώνα, οτι η προνομιακή αυτή μεταχείριση οφειλόταν στη βοήθεια που είχαν προσφέρει οι μοναχοί της στους Τούρκους για την άλωση της πόλεως έχουν κριθεί ανακριβείς και αβάσιμες.

Το 1633, με σιγίλλιο του Πατριάρχη Κυρίλλου Λούκαρι, η Μονή Βλαττάδων προσαρτήθηκε ως μετόχιο στη Μονή Ιβήρων του Αγίου Όρους.

Στα τέλη του 16ου αιώνος και μέχρι τα μέσα του 17ου αιώνος η μονή προσπάθησε να συντηρηθεί και να συνεχίσει την πορεία της, παρά τις πολλές και δύσκολες συνθήκες των εποχών ενώ τα Πατριαρχικά προνόμια της Μονής διατηρήθηκαν καθ όλη την ιστορική της πορεία.

πηγή

Από το 1714 έως το 1836, οκτώ ηγούμενοι συνεπικουρούμενοι και από τους λαϊκούς επιτρόπους προσπάθησαν να διαφυλάξουν τη Μονή, ανακαινίζοντας τις εγκαταστάσεις της. 

Το 1801 ανακαινίσθηκε το καθολικό της μονής, αλλά το 1870 μια πυρκαϊά κατέστρεψε μέρος της, συμπεριλαμβανόμενης και της βιβλιοθήκης και οι ζημιές αυτές επισκευάσθηκαν με έξοδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. 

Οι κτιριακές εγκαταστάσεις της Μονής εκτείνονται σε μία έκταση 22 στρεμμάτων. Το Καθολικό της Μονής είναι ρυθμού σταυροειδούς μετά τρούλλου και είναι το μόνο κτίσμα που υπάρχει από την εποχή της ιδρύσεως της. 

Τοιχογραφία, Οι 3 παίδες εν Καμίνω.
πηγή

Ο Ναός υπέστη πολλές και σοβαρές αλλοιώσεις κατά την πάροδο των αιώνων.

Η μεγαλύτερη έγινε όταν μετατράπηκε σε τζαμί από τους Τούρκους κατακτητές της Θεσσαλονίκης, το 1387.

Η τελευταία ανακαίνισή του έγινε το 1982, μετά το καταστρεπτικό σεισμό της συμπρωτεύουσας, του 1978.

Στο νοτιοδυτικό τμήμα της Μονής, κάτω από βράχο, υπάρχει ακόμη η παλιά υδατοδεξαμενή («κινστέρνα») της Μονής, όπου έφτανε με κλειστούς και ανοιχτούς αγωγούς, το νερό με το οποίο υδρευόταν η πόλη από τις πηγές του βουνού Χορτιάτη («Χορταΐτη»), από τα Βυζαντινά ακόμη χρόνια.

Στο εσωτερικό του ναού και του νότιου παρεκκλησίου, που είναι αφιερωμένο στους αποστόλους Πέτρο και Παύλο, διατηρούνται τοιχογραφίες της περιόδου 1360 - 1380.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού περιλαμβάνει τον Παντοκράτορα με αγγελικές δυνάμεις και ολόσωμους προφήτες στον τρούλο. Στα εσωράχια των τόξων διατηρούνται σκηνές από το Δωδεκάορτο και στους τοίχους άγιοι σε δύο ζώνες, κυρίως ασκητές και μοναχοί. Στη στοά σώζονται, χαμηλά στρατιωτικοί άγιοι και πάνω από αυτούς σκηνές από τα Θαύματα του Χριστού, ενώ οι παραστάσεις της Βάπτισης και των Τριών Παίδων εν καμίνω στις δύο μικρές κόγχες του νάρθηκα διατηρούνται αλώβητες από το σφυροκόπημα που δέχτηκαν οι υπόλοιπες τοιχογραφίες για την καλύτερη πρόσφυση του νέου κονιάματος.

O τρούλος μετά από καθαρισμό

Τοιχογραφία, Η βάπτιση του Χριστού.
πηγή

Στη χρονολόγηση των τοιχογραφιών της Μονής μεταξύ των ετών 1360 - 1380 συμβάλει καθοριστικά και η απεικόνιση του Aγίου Γρηγορίου Παλαμά στον κυρίως ναό καθώς και στο παρεκκλήσι, ο οποίος πέθανε το 1359. 

Η απεικόνισή του Αγίου Γρηγορίου Παλαμά ανάμεσα στους γνωστούς θεολόγους της Εκκλησίας αποτελεί τρανή απόδειξη της σχέσης της μονής με το κίνημα του Ησυχασμού. 

Το 1894 και το 1907, έγιναν οι πρώτοι καθαρισμοί των τοιχογραφιών και βρέθηκαν αυτές οι παραστάσεις οι οποίες υπάρχουν και σήμερα. 

Στο πίσω μέρος του Καθολικού, βρίσκεται ο τάφος του παλαιού Σχολάρχη της Ιεράς Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, μακαριστού Μητροπολίτου Ικονίου κυρού Ιακώβου Στεφανίδη. 

Απέναντι από την είσοδο του Καθολικού βρίσκεται το σκευοφυλάκιο βυζαντινίζοντος ρυθμού το οποίο κτίσθηκε με δωρεά του Αναστάσιου Μυσίρλογλου, το 1937. 

Δίπλα στη νότια πύλη της Μονής βρίσκεται το Ηγουμενείο, το οποίο είναι βυζαντινίζοντος ρυθμού και ανοικοδομήθηκε το 1926, στη θέση που βρισκόταν και το παλαιό ηγουμενείο και ανακαινίσθηκε το 1985.

Το σκευοφυλάκιο της Μονής
πηγή

Νοτιοδυτικά του Καθολικού της Μονής Βλατάδων υπάρχει το παρεκκλήσιο της Κοιμήσεως της Θεοτόκου το οποίο κτίσθηκε με δωρεά του Αναστάσιου Μυσίρλογλου, το 1937. 

Στο προαύλιο χώρο της Μονής Βλατάδων και στο δεξιό μέρος της εισόδου της Μονής, υπάρχει το βιβλιοπωλείο, ο ξενώνας της Μονής και το κτήριο του Μουσείου – Σκευοφυλακείου. 

Στους χώρους της Μονής στεγάζονται και οι κτηριακές εγκαταστάσεις του πολύ σημαντικού και αξιόλογου, Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών όπως τα γραφεία της διοίκησης, η βιβλιοθήκη, τα σπουδαστήρια καθώς και το αμφιθέατρο.

Άποψη των εκθεμάτων του Μουσείου της Μονής
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Μετά τις λεηλασίες που υπέστη η Μονή το 1387 και το 1821, στο σκευοφυλάκιου – μουσείο της, υπάρχουν αποθησαυρισμένα τα ιερά λείψανα των Αγίων: Γρηγορίου του Θεολόγου, Αθανασίου, Ιακώβου του Πέρσου, Προκοπίου, Μοδέστου και Αναργύρων. 

Σε ξεχωριστές θήκες φυλάσσονται τρία τεμάχια του Αγίου Ποτηρίου του Μυστικού Δείπνου του Κυρίου. 

Εκτός των πολυτίμων λειψάνων, στο σκευοφυλάκιο της Μονής υπάρχουν πολλές φορητές εικόνες μεγάλης καλλιτεχνικής και ιστορικής αξίας, που προέρχονται από το Καθολικό της Μονής και τους ναούς των μετοχίων της, ιερά σκεύη, σταυροί αγιασμού, αργυρά θυμιατά, επιστήθιοι σταυροί, βαρύτιμα ευαγγέλια, κ.α… 

Τάφοι ηγουμένων και μητροπολιτών Θεσσαλονίκης
πηγή

Στο σκευοφυλάκειο της Μονής επίσης φυλάσσεται μεγάλη συλλογή χειρογράφων που αποτελείται από 93 κώδικες και καλύπτει βιβλιογραφικά μία περίοδο από τον 10ο έως τον 19ο αιώνα.

Αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, πατριαρχικά σιγίλλια και τουρκικά φιρμάνια, είναι μερικά από τα κυριώτερα έγγραφα που υπάρχουν στο αρχείο της Μονής. 

Με επίσημα πολιτειακά και εκκλησιαστικά έγγραφα παραχωρήθηκαν στη Μονή Μετόχια, τα οποία της έδιναν σημαντική οικονομική αυτοδυναμία και διοικητική αυτονομία. Στη συμβολή των οδών Αθηνάς και Ιουλιανού της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται ο Ιερός Ναός της Παναγίας Λαγουδιανής ή Λαοδηγητρίας, που παραχωρήθηκε ως μετόχι στη Μονή το 1380. 

Στο χώρο πού βρίσκεται το εικονοστάσι μέσα στο καθολικό,
κήρυξε στους Θεσσαλονικείς το 51, ο Απόστολος Παύλος.
πηγή

Στο τέρμα της οδού Αγίου Παύλου στην Άνω πόλη της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου των Ορφανών, που παραχωρήθηκε ως μετόχι στη Μονή Βλατάδων το 1635. 

Επίσης, στην οδό Εγνατία στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, βρίσκεται ο Ιερός Ναός του Αγίου Αθανασίου, που παραχωρήθηκε ως μετόχι στη Μονή Βλατάδων το 1569 και σήμερα χρησιμοποιείται ως ενοριακός ναός, χωρίς όμως να χάσει η Μονή την κυριότητά της σε αυτόν. 

Το τέταρτο και τελευταίο μετόχι της Μονής Βλατάδων, βρίσκεται στο προάστιο της Καλαμαριάς στην ανατολική Θεσσαλονίκη και είναι ο Ιερός Ναός του Αγίου Γεωργίου (Μπασίς). 

Στο ξενώνα της Μονής Βλατάδων σήμερα, διαβούν ξένοι Ορθόδοξοι σπουδαστές, που φοιτούν την ιερά επιστήμη στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης σε προπτυχιακά καθώς και σε μεταπτυχιακά προγράμματα σπουδών όπως επίσης και σε σεμινάρια εκμάθησης της ελληνικής γλώσσης που τους είναι απαραίτητα.

Σπάνια φορητή εικόνα που απεικονίζει διάφορες σκηνές
του πάθους του Χριστού, Σκευοφυλάκιο μονής Βλατάδων
πηγή

Στη Μονή στεγάζεται επίσης ο κόμβος και η επιτροπή διαδικτύου της ηλεκτρονικής ιστοσελίδας του Οικουμενικού Πατριαρχείου. 

Η Μονή στο διάβα της ανά τους αιώνες έχει να επιδείξει μια λαμπρή ιστορία και στο κατώφλι του 21ου αιώνα, είναι ένας αείφωτος φάρος της ιεράς επιστήμης, της ορθόδοξης θεολογίας. 

Στο χώρο της μονής υπάρχει και μικρός περιφραγμένος κήπος με σύρμα, μέσα στον οποίο μπορείτε να θαυμάστε πανέμορφα παγώνια. 

Η πρόσβαση στην Μονή από το κέντρο της πόλης είναι εύκολη, μέσω της οδού Αγίας Σοφίας, ενώ το περπάτημα στα σοκάκια της Άνω Πόλης, σε συνδυασμό με τα κάστρα που βρίσκονται εξωτερικά της μονής μεταφέρουν τον επισκέπτη σε μια άλλη εποχή. 

Λίγο νοτιότερα από τη μονή Βλατάδων βρίσκεται ένα άλλο σημαντικό προσκύνημα, η ιστορική μονή Λατόμου (ή Οσίου Δαυίδ του εν Θεσσαλονίκη), γνωστή για το σπάνιο ψηφιδωτό της.

Στην Μονή υπάρχει σήμερα ανδρώα αδελφότητα με ηγούμενο τον Θεοφιλέστατο Επίσκοπο Αμορίου και Διδάκτωρ της Θεολογίας,  κ. Νικηφόρο Ψυχλούδη. 

Η Μονή πανηγυρίζει τη δεσποτική εορτή της Θείας Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστού, την 6η Αυγούστου και στις 29 Ιουνίου του Αποστόλου Παύλου.

Ιερά Βασιλική, Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Βλατάδων, Επταπυργίου 64 ΤΚ 546 34, Θεσσαλονίκη.

Τηλέφωνο Μονής: (+30) 2310 209 913, fax: (+30) 2310 246 349