Ο Ναός της Του Θεού Σοφίας, Άνω πόλη Μονεμβασιάς.

Βρίσκεται κτισμένος πάνω στο κάστρο της Μονεμβασιάς, στην άκρη ενός βράχου, 300 μέτρα πάνω από τη θάλασσα. 

Η Αγία Σοφία σε φωτογραφία του 1900

Στέκεται στην άκρη του απόκρημνου βράχου, στην ακρόπολη της Μονεμβασιάς, και είναι το σημαντικότερο μνημείο του κάστρου και ένα από τα σπουδαιότερα όλης της Πελοποννήσου.

Η παράδοση την συνδέει με τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β´ Παλαιολόγο, αρχικά ήταν αφιερωμένος στην Παναγία Οδηγήτρια και μετά την Επανάσταση του 1821 ονομάστηκε Αγία Σοφία ενώ χρονολογείται στα μέσα του 12ου αιώνα, το 1150. 

Συνέχισε να λειτουργεί στην Α΄ Ενετοκρατία (1463 - 1540) ως Madonna del Castelloή Nostra Donna in Castelloγια και στην περίοδο της Α' Οθωμανικής κυριαρχίας (1540 - 1690) μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος με την ονομασία το «Φετιχέ» ή του «Σουλτάνου Σουλεϊμάν» με την προσθήκη μιναρέ και μιχρὰμπ, που διατηρείται στον νότιο τοίχο.

Άποψη του εσωτερικού του ναού
πηγή

Στην περίοδο της Β΄ Ενετοκρατίας (1690 - 1715) αποτέλεσε το καθολικό μονής δυτικού δόγματος και αφιερώθηκε στη Madonna del Carmine. 

Κατά την φάση αυτή, προστέθηκε στον ναό ένα διώροφο προστώο σε όλο το πλάτος της δυτικής όψης. 

Ως μουσουλμανικό τέμενος λειτούργησε ξανά στην περίοδο της Β´ Οθωμανικής κυριαρχίας (1715 - 1821). 

Επέστρεψε στη χριστιανική λατρεία μετά την απελευθέρωση της πόλης, οπότε και αφιερώθηκε στη Σοφία του Θεού, επειδή θεωρήθηκε πιστό αντίγραφο της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη ενώ οι μετέπειτα χρονολογίες 1827 και 1845 στη δυτική όψη αντιστοιχούν προφανώς σε εργασίες επισκευής του ναού. 

Άποψη του εξωτερικού του ναού
πηγή

Αρχιτεκτονικά, ανήκει στον τύπο του ηπειρωτικού οκταγωνικού ναού, όπως η Μονή Δαφνίου, ο Όσιος Λουκάς στο Στείρι Βοιωτίας, ο Άγιος Θεόδωρος του Μυστρά κ.ά.

Έχει εσωτερικές διαστάσεις 16,20 Χ 11,70 μέτρα και στα δυτικά του ναού διαμορφώνεται νάρθηκας που άλλοτε ήταν διώροφος, ενώ επί Β΄ Ενετοκρατίας προστέθηκε ο διώροφος εξωνάρθηκας. 

Εξωτερικά, στα νότια, προστέθηκε διπλή στοά άγνωστης χρήσης και πολυτελούς κατασκευής, η οποία κατέρρευσε το 1893. 

Η τοιχοδομία του ναού ακολουθεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δόμησης, τα τρίλοβα παράθυρα των όψεων έχουν κεραμοπλαστικό διάκοσμο και διατηρεί πλούσιο γλυπτό διάκοσμο που όμως λόγω των πολλών μη αναστρέψιμων μετατροπών που έχει ο Ναός υποστεί κατά τη διάρκεια της μακράς ιστορικής του διαδρομής, δεν κατέστη δυνατόν να επανατοποθετηθεί στο σύνολό του, και έτσι πολλά τμήματα του βρίσκονται πλέον στην σπουδαία και σημαντική Αρχαιολογική Συλλογή της Μονεμβασιάς.

Άποψη των τοιχογραφιών του ναού
πηγή

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος του ναού, που διατηρείται σε αποσπασματική κατάσταση, είναι υψηλής ποιότητας και χρονολογείται στον 12ο ή στον πρώιμο 13ο αιώνα. 

Οι σωζόμενες παραστάσεις εικονίζουν τον Χριστό με αγγέλους στην είσοδο που συνδέει τον νάρθηκα με τον ναό, μετωπικούς ολόσωμους αγίους, μάρτυρες, ιεράρχες, τον Χριστό σε μετάλλιο ως Παλαιό των Ημερών στο ιερό, σκηνές από τον βίο του αγίου Νικολάου, κ.α. Το μνημείο αναστηλώθηκε σημαντικά το 1958 – 1959 από τον Ευστάθιο Στίκα. 

Μονεμβασία  αποκαλείται ο βράχος που υψώνεται σε μικρή απόσταση από την ανατολική ακτή της Λακωνίας και συνδέεται με τη στεριά μέσω μιας γέφυρας. Η ίδρυση του οικισμού γίνεται από τους Λακεδαιμόνιους τον 6ο μ.Χ αιώνα και ο σημερινός βράχος αυτός ξεφύτρωσε το 375 μ.Χ. όταν έγιναν οι φοβεροί σεισμοί, που συγκλόνισαν τα νότια παράλια της Πελοποννήσου με καταποντισμούς νησιών και καθιζήσεις εδαφών.

Η είσοδος του ναού
πηγή

Ακολουθεί η δημιουργία οικισμού χαμηλότερα και σταδιακά αναπτύσσεται η πόλη που αποκτά μεγάλη στρατηγική σημασία. 

Μετά από σύντομη παπική κατοχή περιέρχεται στην Ενετική κυριαρχία το 1464 ενώ το 1540 αρχίζει η περίοδος της Α' Τουρκοκρατίας και η παρακμή που είχε αρχίσει συνεχίζεται εντονότερα, το 1690 παραδίδεται στους Ενετούς,  το 1715 οι Τούρκοι την καταλαμβάνουν ενώ το 1821 απελευθερώνεται πρώτη από στις οχυρές πόλεις της Πελοποννήσου.

Ο οικισμός της Μονεμβασίας διαιρείται σε δύο τμήματα, καθένα από τα οποία βρίσκεται σε διαφορετικά επίπεδα και έχει ξεχωριστή οχύρωση. Στην Πάνω Πόλη που είναι ακατοίκητη σήμερα, υπάρχουν λείψανα πολυάριθμων κτηρίων βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων και στον οικισμό της Κάτω Πόλης, ο οποίος κατοικείται και σήμερα. Περιβάλλεται από προστατευτικό τείχος σε σχήμα Π, με δύο πύλες στα ανατολικά και δυτικά και μια μικρή έξοδο προς τη θάλασσα.

Επίσης ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος καταγόταν από τη Μονεμβασιά, όπου και βρίσκεται σήμερα ο τάφος του.