Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος “Παλαιοκαρυάς” Κρανιάς

πηγή

Βρίσκεται  σε απόσταση 10 χιλιομέτρων νότια της Κρανιάς, σε πλαγιά του ορεινού όγκου των Αντιχασίων  και φέρει την ονομασία Μονή «Καρυάς» ή «Παλαιοκαρυάς». 

 

Φωτογραφία Κτητορικής επιγραφής από το εξώφυλλο
του βιβλίου με τίτλο: "Η Μονή Παλαιοκαρυάς της
Μεταμόρφωσης του Σωτήρος"
του Βασίλιου Τσολάκη, Αρχιτέκτων Μηχανικού

Για πολλά χρόνια δεν γνωρίζαμε την χρονολογία ίδρυσης του μοναστηριού. 

Πολύτιμη προσφορά στην έρευνα αυτή αποτέλεσαν οι ενθυμήσεις από τον κώδικα του μοναστηριού, που αναδημοσίευσε ο Κ. Σπανός στο βιβλίο του με τίτλο «Ενθυμήσεις και Επιγραφές της περιοχής Δεσκάτης», που αναφέρονται σε διάφορες δραστηριότητες και σε συμβάντα του Μοναστηριού από το 1648 - 1897. 

Αν και δεν αναφέρεται σe αυτές πουθενά το έτος ίδρυσης συμπεραίνουμε ότι το μοναστήρι δεν είχε πολλά χρόνια κτιστεί πριν το 1648, ενώ από μία επιγραφή που βρέθηκε κάπου στο τέμπλο της εκκλησίας αναφέρεται ότι «Α Ν Α Κ Ε Ν Ι C Θ Η  Ω  Π Α Ρ Ω Ν  Τ Ε Μ Π Λ Ο S  …  Ε Π Ι  Ε Τ Ο Υ Σ  Ζ Ρ Λ Σ Τ » δηλαδή κατά το 1628. 

Άποψη της Μονής
πηγή

Άποψη της Μονής
πηγή

Η Κρήνη - Αγίασμα της Μονής

πηγή

Επίσης, σύμφωνα και με την  ενθύμηση 20 του κώδικα, το μοναστήρι ξαναχτίστηκε εκ θεμελίων κατά το 1792, ενώ η δε εκκλησία, στο τέμπλο της οποίας υπάρχει η παραπάνω επιγραφή, ξαναχτίστηκε, σύμφωνα με την ενθύμηση 24, κατά το 1806. 

Καταλήγουμε ότι η επιγραφή αυτή αφορά το παλιό τέμπλο του ναού, που ίσως μεταφέρθηκε στη νέα εκκλησία και μας ενημερώνει πότε τελείωσε ο προηγούμενος ναός, που θεμελιώθηκε κατά την ίδρυση του μοναστηριού. 

Έτσι, λύνεται και το πρόβλημα της χρονολογίας ίδρυσης του μοναστηριού, που θεωρείται συμβολικά το 1628, το έτος αποπεράτωσης των εργασιών του ναού.

Η εξωτερική όψη του τρούλου του ναού - Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Άποψη του τρούλου

πηγή

Η είσοδος της Μονής

πηγή

Σήμερα από τα κτίσματα του Μοναστηριού σώζονται το Καθολικό, ο Πύργος και το Αγίασμα. Το μοναστήρι αποτελούνταν έως και τις αρχές του περασμένου αιώνα, από δύο συνεχόμενα οικοδομικά τετράγωνα, ίσα σχεδόν μεταξύ τους. 

Στην ανατολική πλευρά του μοναστηριού βρίσκονταν το 1^ο οικοδομικό τετράγωνο, που ήταν το νεότερο, και αποτελούσε το προαύλιο του μοναστηριού. 

Περιβάλλονταν από αρκετά ψηλό τοίχο και είχε είσοδο από τη βορειοανατολική πλευρά του. Στην ανατολική και νότια πλευρά υπήρχαν διάφορα κτίρια, που τα μεν ισόγεια τους χρησίμευαν ως βοηθητικοί ή αποθηκευτικοί χώροι, τα δε ανώγεια για διαμονή του εργατικού ή υπηρετικού προσωπικού του μοναστηριού. Δυτικότερα βρίσκονταν το 2^ο οικοδομικό τετράγωνο, που ήταν και το κύριο οικοδομικό συγκρότημα και το παλαιότερο χρονολογικά. Είχε δύο εισόδους μία ανατολική και μία δυτική, στη μέση είχε αυλή στο κέντρο της οποίας ήταν η εκκλησία.

Το Καθολικό.

Άποψη του Καθολικού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Ο αρχιτεκτονικός τύπος του Καθολικού του μοναστηριού είναι ο Εγγεγραμμένος Σταυροειδής με τρούλλο, στον οποίο προστίθενται στα πλάγια της εγκάρσιας κεραίας του σταυρού ημικυκλικές κόγχες, οι Χοροί ή Χοροστάσια. 

Ο τρίκογχος αυτός σταυροειδής τύπος αποτελεί τον λεγόμενο Αθωνικό ή τον Αγιορείτικο τύπο, που επέδρασε σημαντικά στην βαλκανική αρχιτεκτονική και αποτέλεσε το πρότυπο για τα μεταγενέστερα καθολικά των Μονών της Ελλάδος. 

Το κύριο χαρακτηριστικό αυτού του Αθωνικού ή του Αγιορείτικου τύπου είναι οι δύο μεγάλες πλευρικές κόγχες που προστίθενται στις άκρες της βόρειας καθώς και της νότιας κεραίας του σταυρού. 

Άποψη του Καθολικού

πηγή

Άποψη του Καθολικού

πηγή

Άποψη του Καθολικού

πηγή

Άποψη του Καθολικού
πηγή

Οι τέσσερις κίονες δημιουργούν ένα σοφά διαρθρωμένο χώρο, που επιστεγάζεται από τρούλο. Στην βόρεια πλευρά υπάρχει μία μικρή θύρα, που έβγαζε με πέτρινα σκαλοπάτια από το Ιερό σε κάποιο κτίσμα, το οποίο τώρα δεν υπάρχει. 

Στα δυτικά ο ναός διαθέτει ευρύχωρο κιονοστήρικτο νάρθηκα τη λιτή. Η λιτή είναι ορθογώνια, φέρει στο μέσο δύο κίονες και στην οροφή της σχηματίζονται έξι διάχωρα με σταυροθόλια ή θολίσκους. Στα ανατολικά είναι διαμορφωμένο τριμερές Ιερό, που στηρίζεται σε δύο πεσσούς και χωρίζεται από την πρόθεση και το διακονικό με αψίδες. Μικρά σταυροθόλια ή θολίσκοι επιστεγάζουν αριστερά και δεξιά το Ιερό.

Το Τέμπλο του Ναού.

Άποψη του ιερού τέμπλου του ναού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Εσωτερικά ο ναός δίνει την αίσθηση ότι είναι πολύ μικρός, αφού οι τοίχοι έχουν πάχος 90 εκατοστά ενώ το Ιερό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με ξυλόγλυπτο τέμπλο, που κατά τμήματα ανήκει σε διάφορες εποχές, ένα τμήμα, εκείνο που σώζεται καλύτερα, έχει έντονα χρώματα. 

Εδώ ήταν ο Εσταυρωμένος με δύο Δράκους – Ψάρια στη βάση του, που έχει μεταφερθεί στο ναό του Αγίου Δημητρίου της Κρανιάς, με δύο εικονίδια αριστερά – δεξιά. Σε ένα σημείο του τέμπλου εντοπίστηκε το 1983, επιγραφή, χάριν στην οποία πληροφορούμαστε ότι κατασκευάστηκε στις 10 Μαρτίου του 1628. Σύμφωνα με την ενθύμηση 20 και 24 του κώδικα του μοναστηριού, πρέπει να υποθέσουμε ότι ή ολόκληρο το τέμπλο, με την επιγραφή μεταφέρθηκαν από την παλιά στη νέα εκκλησία ή μόνο η επιγραφή με τα εικονίσματα, και συνεπώς η επιγραφή αφορά το παλιό τέμπλο.

Λεπτομέρεια ιερού τέμπλου του ναού, Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Τοιχογραφίες Ναού.

Ανατολικός τοίχος Διακονικού, η μικρή κόγχη.
Φωτογραφία από το βιβλίο με τίτλο: "Η Μονή
Παλαιοκαρυάς της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος"
του Βασίλιου Τσολάκη, Αρχιτέκτων Μηχανικού

Βλέποντας το εσωτερικό του ναού σχηματίζεται η εντύπωση ότι οι τοιχογραφίες του έχουν καταστραφεί στο μεγαλύτερο μέρος, η αλήθεια όμως είναι ότι ο ναός δεν είχε την τύχη να αγιογραφηθεί ολόκληρος, όπως είχε προγραμματιστεί, έτσι το Καθολικό είναι αγιογραφημένο μόνο στο Ιερό Βήμα. 

Οι τοιχογραφίες που υπάρχουν στο Καθολικό, τείνουν περισσότερο στην λαϊκή ζωγραφική και τεχνοτροπία παρά στη Βυζαντινή αγιογραφία. 

Ο λαϊκός καλλιτέχνης ζωγράφισε μία ζώνη από το δάπεδο ύψους περίπου ενός μέτρου, με γραμμές, που σχηματίζουν ρόμβους και τρίγωνα και διακοσμούνται με διάφορα λουλούδια και διάφορα λαϊκά διακοσμητικά μοτίβα ανάμεσά  τους. 

Στα δεξιά της Αγίας Τράπεζας είναι ζωγραφισμένη η μεγάλη εικόνα της Αγίας Πεντηκοστής, στο ημικύκλιο του δαπέδου είναι Ο Κόσμος, γέρος, με κορώνα, γκρίζα μαλλιά αλλά και γένια. 

Δίπλα στον Κόσμο επάνω η Μεσοπεντηκοστή και κάτω η Μετάληψη. 

Στην κόγχη του Ιερού στο Καθολικό και πίσω από την κτιστή Αγία Τράπεζα υπάρχουν ζωγραφισμένοι διάφοροι ολόσωμοι άγιοι και άγιοι Πατέρες σε λωρίδες. 

Πάνω από το διάζωμα αυτών των αγίων σώζεται μία λωρίδα ύψους περίπου 20 εκατοστών χωρισμένη σε 12 διαφορετικά τμήματα. 

Ιεράρχες στην μεγάλη κόγχη του Ιερού (Μέρος παλιάς τοιχογραφίας)

πηγή

Αγιογραφίες στο νάρθηκα, Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Παράσταση Μεσοπεντηκοστής
Φωτογραφία από το βιβλίο με τίτλο: "Η Μονή
Παλαιοκαρυάς της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος"
του Βασίλιου Τσολάκη, Αρχιτέκτων Μηχανικού

Εντύπωση βέβαια δημιουργεί η όψη ενός αγένειου νέου, με κακία στο πρόσωπο και έναν καλικάτζαρο γυμνό στον ώμο του, πρόκειται για τον Ιούδα, ο οποίος βρίσκεται σε προφίλ, είναι σε κίνηση και κοιτάει την εκκλησία. 

Οι τοίχοι του κυρίως ναού και του νάρθηκα είναι χωρισμένοι συμμετρικά με γύψινες, τοξοειδείς κορνίζες, δαντελωτά γύψινα φωτοστέφανα για ζωγραφιές αγίων, οι οποίες όμως δεν έγιναν ποτέ, διότι ο ζωγράφος παύτηκε.

Ο ζωγράφος έδωσε πνοή υγείας στις μορφές και όχι ασκητικότητας. Το συνοφρυωμένο πρόσωπο, που πετυχαίνει με το σμίξιμο των φρυδιών τους, κάνει τους Αγίους να φαίνονται αυστηροί. 

Τα μάτια είναι χαρακτηριστικά με μεγάλες κόρες, το σχήμα του προσώπου τους κλείνει προς το τετράγωνο, το σώμα φαρδύ και όχι εξαϋλωμένο, ασκητικό. Πριν γίνουν οι τοιχογραφίες έγινε επίχρισμα με ασβέστη και άχυρο.

Τοιχοδομία.

Άποψη του Καθολικού
πηγή

Όπως στον περισσότερο θεσσαλικό χώρο, έτσι και εδώ, εφαρμόζεται στην δομή το ατελές πλινθοπερίκλειστο σύστημα. 

Η τοιχοδομία, όσο τουλάχιστον φαίνεται, είναι σχετικά πρόχειρη.

Οι λίθοι μικροί, κατά κανόνα αδρά λαξευμένοι στην εξωτερική τους παρειά, τοποθετημένοι μέσα σε παχύ κονίαμα, χωρίς να σχηματίζουν συνεχείς οριζόντιες στρώσεις, ενώ λίγα πλίνθινα κομμάτια οριζόντια δίνουν την εντύπωση ότι προστέθηκαν τυχαία. Το κονίαμα είναι παχύ και τα αρμοκάλυπτρα πλατιά, σκεπάζουν τις άκρες των λίθων κρύβοντας τις ατέλειες της λάξευσης και δίνουν έτσι την τελική εξωτερική εμφάνιση στην τοιχοποιία. Ως οικοδομικό υλικό χρησιμοποιήθηκε εκτός από τους λίθους που βρίσκονται πρόχειρα στην περιοχή, και πωρόλιθοι, κυρίως στα τμήματα που θέλει να τονίσει ο τεχνίτης.

Άποψη του Καθολικού

πηγή

Λαξευτοί πωρόλιθοι έχουν χρησιμοποιηθεί στις γωνίες, στα παράθυρα, σε όλο τον τρούλο, στη θύρα και στην καμάρα του υπόστεγου (χαγιάτι) που σώζεται. 

Όπως και σε πολλούς ναούς της Θεσσαλίας, έτσι και εδώ, μεταχειρίστηκαν οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση.

Είναι γνωστό ότι στα 1806 το Καθολικό ξανακτίστηκε και χρησιμοποιήθηκε το παλιό υλικό του αρχικού ναού. Οι εξωτερικές επιφάνειες είναι κατά κανόνα επίπεδες και μόνο στα ανοίγματα των θυρών, στην αψίδα του Ιερού και στα παράθυρα υπάρχει κάποια ποικιλία όσον αφορά την διάπλαση των όψεων και λαξευτοί πωρόλιθοι χρησιμοποιήθηκαν πέρα από τις γωνίες του κτίσματος, στα τόξα των παραθύρων και φτάνουν ως κάτω την ποδιά. 

Άποψη του Καθολικού

πηγή

Πρόκειται για μια σειρά πλίνθων που τα ξεχωρίζει από την υπόλοιπη τοιχοποιία. 

Το ίδιο υλικό έχει χρησιμοποιηθεί και στην θύρα αλλά και σε όλο τον τρούλλο. Στην κόγχη του Ιερού χρησιμοποιήθηκε πιο λευκή πέτρα για τον σχηματισμό των ταινιών, στις οποίες τοποθετήθηκαν κάποια φτωχά λιθανάγλυφα, απομίμηση αυτών που συναντούμε στο Πήλιο. 

Μονόλοβα παράθυρα ανοίγονται σε όλους τους τοίχους του ναού και στον τρούλλο. Είναι αρκετά στενά σαν φωτιστικές σχισμές. Τα παράθυρα της νότιας και ανατολικής πλευράς είναι επιμελημένα, σιδερόφραχτα, με εσωτερικό άνοιγμα αυξανόμενο και με κούφωμα το οποίο θυμίζει πηλιορείτικα σχέδια. Η κάλυψη του ναού διαθέτει μεγάλα κεραμίδια καθώς και πλάκες, ενώ ο τρούλος έχει μόνο πλάκες.

Ο Πύργος.

Άποψη του Πύργου
πηγή

Στη βορειοανατολική γωνία του μοναστηριακού συγκροτήματος υψώνεται ένας τετράγωνος πύργος, ασβεστόκτιστος, με θολωτή πλακοσκεπή στέγη, μικρά παράθυρα καθώς και πολεμίστρες. 

Από κομματιασμένα εντοιχισμένα κεραμίδια στη βόρεια πάνω πλευρά του πύργου σχηματίζεται η χρονολογία 1801 ή 1803, που είναι και η χρονολογία κατασκευής ή ίσως της ανακαίνισης του πύργου. 

Ο πύργος διέθετε τρεις ορόφους με ένα δωμάτιο στον καθένα, που επικοινωνούσαν με μία εσωτερική ξύλινη σκάλα ενώ στον πρώτο όροφο η είσοδος γινόταν από μία εξωτερική πέτρινη σκάλα, που υπάρχει μέχρι και σήμερα. 

Το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για την Μονή
από τον κο Βασίλειο Τσολάκη
πηγή

Εκεί ετοιμάζονταν τα διάφορα κεράσματα και προσφέρονταν στους επισκέπτες που φιλοξενούσαν στην τραπεζαρία. 

Η επικοινωνία με τον ξενώνα και την τραπεζαρία γινόταν από ένα μπαλκόνι (εξώστη) που άρχιζε από την είσοδο του πύργου και κατέληγε στις εισόδους αυτών. 

Όμοιο μπαλκόνι (εξώστης) εκτείνονταν δυτικά από την είσοδο του πύργου μέχρι τις εισόδους των κελιών των μοναχών.

Στα δωμάτια του πύργου ήταν και το ηγουμενείο ενώ υπήρχε και ημιυπόγειος αποθηκευτικός χώρος που επικοινωνούσε με μία γκλαβανή. 

Ο πύργος αυτός πρέπει να αποτελεί το παλαιότερο κτίσμα του μοναστηριού, διότι υψώθηκε αυτοτελής από τα θεμέλια και αποτέλεσε τη βάση της θεμελίωσης όλου του τετραγωνικού συγκροτήματος, καθώς τα υπόλοιπα κτίρια φαίνεται ότι προσαρτήθηκαν αργότερα στους πλευρικούς τοίχους του.

Τα τελευταία χρόνια γίνονται προσπάθειες επάνδρωσης της Μονής που πανηγυρίζει στις 6 Αυγούστου εορτή της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.

Δείτε ένα κατατοπιστικό και ενδιαφέρον ντοκιμαντέρ 
του Λαρισαίου αρχιτέκτονα - μηχανικού 
κου Βασίλη Τσολάκη.