Ιερά Μονή Αγίου Προφήτου Ζαχαρία, Γράμμος Καστοριάς.

πηγή

Βρίσκεται σε απόσταση περίπου 63 χιλιόμετρα δυτικά τής Καστοριάς, πολύ κοντά στα Ελληνοαλβανικά σύνορα, στην περιοχή τού Γράμμου, μέσα σε μία γραφική κοιλάδα, σε υψόμετρο 1200 μέτρων και πολύ κοντά στο ερειπωμένο πλέον χωριό του Αγίου Ζαχαρία.

Άποψη του Ναού
πηγή

Το μοναστήρι βρίσκεται περίπου 7 οδικά χιλιόμετρα βορειότερα από τον παλιό οικισμό του Λινοτοπίου (υπάρχει ταμπέλα πριν τον οικισμό), μέσα σε ένα ξέφωτο του βουνού, κοντά στις όχθες του Αλιάκμονα. 

Η πρόσβαση είναι πιο εύκολη τους καλοκαιρινούς μήνες και τις πρώτες μέρες του φθινοπώρου, δεν πρέπει να ξεχνάμε όμως ότι βρίσκεται σε μια δύσβατη περιοχή και ο χωματόδρομος που φτάνει ως εκεί υπόκειται στις φυσικές φθορές.

Αρχικά ήτανε Μοναστήρι που αργότερα σε κοντινή απόσταση και περιμετρικά από αυτό δημιουργήθηκε ο ομώνυμος οικισμός του Αγίου Ζαχαρία ο οποίος είχε στα 1928, σύμφωνα με την επίσημη απογραφή, 31 κατοίκους αλλά στον 2ο παγκόσμιο πόλεμο εγκαταλείφθηκε τελείως.

Άποψη εξωτερικά του Ιερού του Ναού
πηγή

Ο Ναός ο οποίος και έχει ανακηρυχθεί Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο με την απόφαση ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ36/49443/1076/25-4-1990 - ΦΕΚ 358/Β/18-6-1990, ιδρύθηκε πιθανότατα κατά τα τέλη του 16ου αιώνα.

Είναι μονόχωρος, καμαροσκέπαστος ναός με τρούλο και εξωτερικά σταυροειδής εγγεγραμμένος ενώ ο νάρθηκας στα Δυτικά τού ναού φαίνεται να είναι πιθανόν μία μεταγενέστερη κατασκευή, περίπου τού 1921, ο οποίος είναι όλος πετρόχτιστος και σκεπασμένος στην στέγη του με ωραίους και εντυπωσιακούς σχιστόλιθους. 

Ο οκταγωνικός τρούλος του ναού, είναι φτιαγμένος από λαξευτό πωρόλιθο και σε κάθε πλευρά του φέρει από ένα τυφλό αψίδωμα στη θέση παραθύρου, με μια λεπτή σχισμή στη μέση για το φωτισμό και τα τόξα των παραθύρων φέρουν σε σχήμα ακτινωτά, βαλμένες πλίνθους, ενώ μια σειρά πλίνθων διαγράφει εξωτερικά το τόξο, στον Ναό ακόμη υπάρχουν τρία τοξωτά παράθυρα σε κανονικές αποστάσεις μεταξύ τους, στη Νότια πλευρά του ναού, με τις ίδιες λεπτές σχισμές που φωτίζουν όμως ελάχιστα το εσωτερικό. 

Το υπέρθυρο επάνω από την είσοδο του Ναού
πηγή

Στην Ανατολική πλευρά του  Ναού, ψηλά στο αέτωμα, υπάρχει μία παρόμοια σχισμή χωρίς περίγραμμα, καθώς και μια ακόμη στο κέντρο του ιερού που συμπληρώνουν το φωτισμό μέσα στο ναό ενώ ένα ακόμη παράθυρο πιθανότατα μεταγενέστερο, υπάρχει στην Νότια πλευρά του Ναού.

Πάνω από το υπέρθυρο τής εισόδου του Ναού, υπάρχει μία επιγραφή που είναι πολύ κατεστραμμένη και μόνο κάποιες λέξεις μπορούν να διαβαστούν, οι πιο πολλές με μεγάλη δυσκολία, πού μαρτυρούν βέβαια λογία επιγραφή, αλλά δεν αρκούν για να καταλήξει κανείς σε συμπεράσματα ούτε για το περιεχόμενό της ακόμα.

Στη επιγραφή πού θα έπρεπε να υπήρχε και χρονολογία, είναι εντελώς κατεστραμμένη ενώ για την πιθανή χρονολόγηση τού μνημείου μόνο ορισμένα στοιχεία μορφολογικά θα μπορούσαν να μας βοηθήσουν: α) παντελής έλλειψη γλυπτικού διακόσμου, δεν υπάρχει ούτε ένα στοιχείο, γεγονός πού οφείλεται εξ άλλου στην οικονομική δυσπραγία στους χρόνους τής δουλείας, β) έλλειψη πλίνθινου διακόσμου, αφού μόνο στην κόγχη τού ιερού υπάρχουν τέσσερις ζώνες πλίνθων και μερικές πλίνθους στα τόξα των παραθύρων, γ) χρήση τής αργολιθοδομής στην τοιχοποιία πλην τού τρούλου και τής αψίδας τού ιερού, δ) τα φωτιστικά μέσα τού ναού, πού περιορίζονται σε στενές σχισμές, αντί παραθύρων, με πλατύτερο άνοιγμα στο εσωτερικό, «έν εΐδει πολεμιστρών».

Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Τα παραπάνω στοιχεία οδηγούν στην περίοδο τής Τουρκοκρατίας και σε αυτό βοηθά και ο ζωγραφικός διάκοσμος τού ναού, πού πρέπει να είναι σύγχρονος με την κατασκευή του.

Η σημερινή κατάσταση στο εσωτερικό του ναού, από τις φθορές του χρόνου και προ παντός από τούς καπνούς 42 και τα άλατα, δεν επιτρέπει την λεπτομερή εξέταση των θεμάτων του συνόλου τής τοιχογράφησης. 

Ιδιαίτερα στα πάνω τμήματα η δυσκολία είναι μεγαλύτερη, μολαταύτα στο μεγαλύτερο μέρος έγιναν ορισμένες διαπιστώσεις πού μας επιτρέπουν να σχηματίσουμε κάποια εικόνα.

Στον Δυτικό τοίχο, αριστερά τής θύρας, βλέποντας προς τα δυτικά, εικονίζονται οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη εκατέρωθεν σταυρού, κατεστραμμένοι εν μέρει με τις μορφές τους βαριές, άκομψες, μέτριας τέχνης. 

Πάνω από το υπέρθυρο, σε προτομή, η 'Αγία Κυριακή και η 'Αγία Παρασκευή και δεξιά τής θύρας ο Αρχάγγελος Μιχαήλ και ένας άλλος αδιάγνωστος άγιος. Πάνω από τη ζώνη αυτή, υπάρχει μία δεύτερη, πλάτους 0,38 μέτρων, που περιθέει όλο το ναό και περιλαμβάνει στηθάρια αγίων και μαρτύρων.

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Ψηλότερα υπάρχει μια πολυπρόσωπη σύνθεση τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, από την όποια οι κάπνες αφήνουν με δυσκολία να φανούν οι μορφές και πάνω από την Κοίμηση υπάρχουν σκηνές δυσδιάκριτες που συμπληρώνουν την διακόσμηση τού Δυτικού τοίχου. 

Οι δυο πλάγιοι  τοίχοι  Βόρεια και Νότια ακολουθούν το εξής πρόγραμμα: κάτω σειρά (κατεστραμμένη μέχρι ύψους 1.70 μέτρα) εικονίζει σειρά ολόσωμων άγιων και διακρίνονται οι: Άγιος Αρτέμιος, στον πρώτο νότιο πεσσό, πού κοιτάζει ανατολικά και απέναντί του, στον δεύτερο πεσσό ο Άγιος Δημήτριος.

Στο Νότιο τοίχο είναι ο Άγιος Θεόδωρος στρατηλάτης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος.

Ο Άγιος Δημήτριος είναι η πιο δυνατή μορφή στη ζωγραφική τού εσωτερικού τού ναού.

Εικονίζεται όρθιος να φορά χλαμύδα με πόρπη μπροστά στο στήθος, απ’ όπου προβάλλουν τα δυο του χέρια, με το δεξί κρατεί το σταυρό τού μάρτυρος, ενώ με το αριστερό έχει το σχήμα τής δεήσεως μπροστά στο στήθος.

Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Στην κόμη, πού αποδίδεται  με μικρές λευκές παράλληλες γραμμές, φέρει διάδημα, ενώ ο φωτοστέφανος είναι ανάγλυφος, όπως και στις μορφές τού εξωτερικού τού Δυτικού τοίχου. 

Πάνω από  την πρώτη αυτή σειρά βρίσκεται μία ζώνη με  τα στηθάρια, πού, όπως είπαμε, περιθέει όλο το ναό έκτος από το ιερό. 

Στο Βόρειο τοίχο πού διακρίνεται καλύτερα, εικονίζονται στη σειρά οι μάρτυρες: Μάμας, Τρύφων, Σέργιος, Μερκούριος, Κήρυκος, Ακίνδυνος, Νεόφυτος, Νικηφόρος, Γουρίας, Σαμωνάς, Άβιβλος (διάβ."Αβιβος ), Άρέθας, Ευγένιος κ.ά. 

Τα στηθάρια, σε αντίθεση με αυτά τού εξωτερικού Δυτικού τοίχου, περικλείονται από  κανονικό κύκλο, και συνδέονται μεταξύ τους με ένα ωραιότατο και  πολύπλοκο κόσμημα. 

 

Ένα άνθος στη μέση, από το οποίο εκφύονται ελικοειδώς ανά δύο προς τα πάνω και κάτω βλαστοί, πού διακλαδίζονται προς διάφορες κατευθύνσεις συμμετρικά και γεμίζουν όλον τον ανάμεσα σε δύο στηθάρια κενό χώρο, καταλήγοντας σε λεπτούς βλαστούς και φύλλα. 

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Το διακοσμητικό αυτό, αν και επαναλαμβάνεται κάθε φορά ανάμεσα σε  δυο στηθάρια, ίδιο σε γενικές γραμμές, στις λεπτομέρειες έχει ποικιλία και ελευθερία. 

Πάνω από τα στηθάρια, υπάρχει  τρίτη ζώνη με τις σκηνές τού Ακάθιστου Ύμνου που έχει πλάτος 0.66 μέτρα και αρχίζει με μια σκηνή στο Δυτικό τοίχο και τελειώνει στή Νοτιοδυτική γωνία και οι σκηνές χωρίζονται μεταξύ τους μέ ταινίες κόκκινες.

Τελευταία, στην καμάρα και στα επάνω τμήματα των πλαγίων τόξων, παριστάνονται διάφορες σκηνές τού Δωδεκαόρτου αλλά και τού βίου τού Χριστού.

Στό μεσαίο τόξο τού Βόρειου τοίχου παριστάνεται ο Χριστός «έκδιώκων τούς πωλοΰντας καί άγοράζοντας».

Στην παράσταση αυτή διακρίνονται αριστερά ο Χριστός και οι μαθητές πίσω του, δεξιά οι  διωκόμενοι έμποροι και μπροστά ζώα και  αντικείμενα των εμπόρων ενώ για τις σκηνές του Δωδεκαόρτου είναι δύσκολο να γίνει λόγος γιατί έχουν καλυφθεί εντελώς από τις κάπνες. 

πηγή

πηγή

Ο Άγιος Προφήτης Ζαχαρίας
πηγή

Στην κόγχη του ιερού, κάτω εικονίζονται ιεράρχες ολόσωμοι, και στη μέση ο Μελισμός. 

Από πάνω τους υπάρχει μια στενή ζώνη με το «Λάβετε φάγετε» καί «Πίετε έξ αύτοϋ πάντες» και στο τεταρτοσφαίριο υπάρχει η Πλατυτέρα Δεομένη σε προτομή, με το Χριστό σε στηθάριο και από τις δυο πλευρές της υπάρχουν οι Αρχάγγελοι σε προτομή. 

Στό Ανατολικό τμήμα τής καμάρας διακρίνονται τρία στηθάρια, αλλά τα θέματά τους είναι κατεστραμμένα.

Στον τρούλο, σώζεται ο Παντοκράτορας πού περιβάλλεται από διπλό κύκλο και από Αγγελικές δυνάμεις έξω από αυτόν ενώ στο τύμπανο τού τρούλου οι πιθανώς εικονιζόμενοι προφήτες δεν διακρίνονται, διατηρούνται όμως ίχνη των Ευαγγελιστών στα σφαιρικά τρίγωνα τής βάσεως τού τρούλου.

Το όνομα του ζωγράφου καθώς επίσης και η χρονολογία πού διακοσμήθηκε ο ναός, μας είναι άγνωστα ενώ η επί του υπέρθυρου επιγραφή, όπως είπαμε, είναι στο μεγαλύτερο μέρος κατεστραμμένη ή και εξίτηλη.

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Μία δεύτερη επιγραφή, κάτω από το ανακουφιστικό τόξο του παραθύρου τής Νότιας πλευράς, αναγράφει το έτος 1671, αλλά αυτή αφορά στην τοιχογραφία του τόξου, από την όποια διατηρούνται μόνο ίχνη.

Τόσο τα γράμματά της, σε σύγκριση με αυτά τής άλλης επιγραφής, όσο και η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών του ναού, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η δεύτερη αυτή επιγραφή δεν έχει σχέση με την άλλη ζωγραφική του ναού.

Εδώ πρέπει να προστεθεί το σημαντικό γεγονός, ότι σε μικρή απόσταση από τον Άγιο Ζαχαρία βρίσκονται τα ερείπια του χωριού Ληνοτόπι, γνωστού από σειρά ζωγράφων του 16ου και 17ου αιώνα, από τούς όποιους αρχαιότερος είναι ζωγράφος Νικόλαος, ο οποίος ζωγραφίζει στα 1570 την εκκλησία του Αγίου Δημητρίου στα Παλατίτσια, κοντά στη Βέροια.

Σύγκριση των τοιχογραφιών του Άγ. Ζαχαρία με το  έργο του Νικολάου έδειξε πώς δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα στα δυο μνημεία, και αυτό αναφέρεται γιατί, στον 16ο αιώνα και μετά, οι γνωστοί ζωγράφοι από τό Λινοτόπι πηγαίνουν και δουλεύουν μακριά (Ήπειρο, Μακεδονία), ενώ ο Άγιος Ζαχαρίας είναι έργο άλλων ζωγράφων.

ο Παντοκράτορας
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Βέβαια, τίποτε δεν αποκλείει το μνημείο αυτό να ανήκει σε ζωγράφους από το Λινοτόπι, άγνωστους προς το παρόν ενώ οι τοιχογραφίες του Αγίου Ζαχαρία πρέπει να είναι έργο όχι ενός αλλά δύο ζωγράφων. 

Ο ένας ζωγραφίζει την εξωτερική όψη του Δυτική τοίχου, τη μορφή του Αγίου Δημητρίου και τη ζώνη με τα στηθάρια στο εσωτερικό του ναού και είναι καλύτερος τεχνίτης αφού βρίσκεται πιο κοντά στην παράδοση τής μεγάλης τέχνης τού 16ου αιώνα. 

Ο δεύτερος ζωγραφίζει την υπόλοιπη εκκλησία,  χρησιμοποιεί πλατύτερα φώτα και η τέχνη του γενικότερα έχει χαρακτήρα λαϊκότερο και όλα αυτά δείχνουν την τεχνοτροπία των τοιχογραφιών τού Αγίου Ζαχαρία που μας οδηγεί με πολύ πιθανότητα στο τέλος τού 16ου και στις αρχές τού 17ου αιώνα.

Η αρχιτεκτονική τού μνημείου και η ποιότητα των τοιχογραφιών του, δείχνουν ένα επίπεδο τέχνης στην περιοχή αυτή όχι κοινό και το ενδιαφέρον για αυτό γίνεται ακόμα μεγαλύτερο γιατί βρίσκεται αφ’ ενός τόσο κοντά στην πατρίδα ζωγράφων, το Λινοτόπι, και αφ’ ετέρου σε μια περιοχή έρημη και δυσπρόσιτη, στην οποία δεν συναντά κανείς μνημείο σε μεγάλη ακτίνα. 

Ο Ναός εορτάζει στις 5 Σεπτεμβρίου με Πανηγυρική Θεία Λειτουργία και την παραμονή της εορτής τελείται Εσπερινός