Ιερός Ναός Αγίων Θεοδώρων, Σέρρες.

πηγή

Βρίσκεται στο ιστορικό κέντρο της παλαιάς πόλης των Σερρών. 

Πανοραμική άποψη του Ναού
πηγή

Ο ναός είναι γνωστός και ως “Παλαιά Μητρόπολη” και κάποτε όριζε το ιστορικό κέντρο της μεσαιωνικής πόλης των Σερρών, το οποίο στα αυτοκρατορικά χρυσόβουλα, σε κώδικες αλλά και σε χρονικά μνημονεύεται ως "Κάστρον" ή και "Βαρόσι'' (Τουρκοκρατία).

Ο τύπος του ναού είναι μεγάλη ορθογώνια ξυλόστεγη ελληνιστική βασιλική, τρίκλιτη, με κάτω διπλή κιονοστοιχία, υπερώο πάνω, πλάγια κλίτη και στέγη με φωταγωγό ενώ το ιερό καλύπτεται από κτιστούς θόλους, η κεντρική αψίδα του από τεταρτοσφαίριο και με παραβήματα (πρόθεση και διακονικό), από τρουλίσκους πλίνθινους.

Η αρχική κατασκευή του μνημείου, που είναι το αρχαιότερο και πολυτιμότερο των Σερρών, ανάγεται σε χρόνους παλαιοχριστιανικούς, πιθανόν κατά τον 5ο ή και 6ο αιώνα ενώ κατά καιρούς δέχτηκε διάφορες προσθήκες και επισκευές και είναι πολύ πιθανό να χτίστηκε επάνω σε ειδωλολατρικό ναό. 

Άποψη του Ναού
πηγή

Άποψη του Ναού
πηγή

Άποψη της τοιχοποιίας του Ναού.
πηγή

Μερικοί ισχυρίζονται ότι θεμελιώθηκε κατά τον 11ο αιώνα και άλλοι τον τοποθετούνε κατά τις αρχές του 13ου αιώνα.

Η πρώτη έμμεση και σαφή μνεία του Ναού γίνεται σε μολυβδόβουλα του 11ου και 12ου αιώνα ενώ τον 14ο αιώνα ο Σερραίος βυζαντινός λόγιος Θεόδωρος Πεδιάσιμος περιέγραψε τον ναό στο περίφημο έργο του «Ἔκφρασις περί τοῦ ἱεροῦ τῶν Φερῶν».

Έκφραση της λαμπρότητας, της ομορφιάς και του μεγαλείου του ναού ήτανε ο εσωτερικός του διάκοσμος με τις πολύχρωμες έξι κολόνες του και την ολόχρυση ψηφιδωτή του εικονογραφία.

Χαρακτηριστικό δείγμα των ψηφιδωτών του ήταν η εντυπωσιακή παράσταση της θείας Κοινωνίας των Αποστόλων του 12ου αιώνα πού κοσμούσε μέχρι το 1913 την κόγχη του ιερού που από την παράσταση αυτή, σήμερα σώζεται μόνο η μορφή του Αποστόλου Ανδρέα, η οποία εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης.

Ο πανέμορφος ναός ανακαινίστηκε αρκετές φορές ενώ ως και τα μέσα του 15ου αιώνα δεν υπάρχουν έγκυρες πληροφορίες για την τύχη του μνημείου, ο τρόπος όμως κατασκευής του και κυρίως η τελική του μορφή οφείλεται σε μεγάλες και γενναίες επεμβάσεις στη δόμηση του, σε διάφορες χρονικές περιόδους που εύκολα είναι αναγνωρίσιμες. 

Άποψη του Ιερού Βήματος του Ναού.
πηγή

Την πρώτη βασική επέμβαση στη δόμηση του ιερού έκανε ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Βασίλειος ο Β', ο Βουλγαροκτόνος, ως επινίκια ευχαριστία για την επικράτηση του κατά των Βουλγάρων, όχι μακριά από την πόλη των Σερρών, στις 29 Ιουλίου του 1014.

Ο Βασίλειος Β΄, θεωρώντας πώς «…συμμαχίας θεϊκῆς ὑπόσπονδον τήν χώραν ταύτην <πού ληστρικά κατεῖχαν οἱ Βούλγαροι> ὁ Θεός ἡμῖν ἐδωρήσατο, τῆς ἀγαθότητος αὐτοῦ εὖ μάλα τρανῶς ἡμῖν ἀρωγούσης καί τά διεστῶτα εἰς ἕν συναπτούσης…» εκδηλώνει την ευχαριστία του επεκτείνοντας και στολίζοντας την ήδη υπάρχουσα εκκλησία του Αγίου Θεοδώρου. 

Το ιερό του Ναού τότε, στέφθηκε από καμάρα και τα πλάγια πτερύγια του εγκάρσιου κλίτους επεκτάθηκαν σχηματίζοντας μία τρίκλιτη βασιλική.

Μία επιγραφική μαρτυρία πού βρέθηκε στο ναό: «ΙΕΡΟC Ο ΦΙΛΙΠΠΟC ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗC ΤΟΝ CΙΚΟΝ ΕΔΟΜΗ [CΑΤΟ ΚΛΗCΕΙ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΜΑΡΤΥΡΟC ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟ[Υ]» επιβεβαιώνει την αφιέρωση του ναού εως καί τόν 11ο και ίσως και στο πρώτο τέταρτο του 12ου αιώνα, στον έναν από τούς δύο στρατιωτικούς αγίους τον Στρατηλάτη, αν και η διαίρεση του ενός προσώπου σε δύο, Θεόδωρος ο Τήρων και Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, εμφανίστηκε στην Ορθόδοξη Εκκλησία από το τέλος του Θ΄ αιώνα και μετά.

Άποψη του Ναού.
πηγή

Άποψη του Ναού.
πηγή

Η μαρμάρινη εικόνα του Ιησού Χριστού από την παλιά
Μητρόπολη Σερρών, αρχαιολογικο μουσείο Σερρών.
πηγή

Το 1205 ο ναός καταστράφηκε, όπως και η Σέρρες, από τους Βουλγάρους του Ιωαννίτση και το 1221 την πόλη κατακτά ο Δεσπότης της Ηπείρου Θεόδωρος Άγγελος Κομνηνός.

Για τη σπουδαία του αυτή νίκη, επί των Φράγκων του Λατίνου αυτοκράτορα Ροβέρτου Β', που τον οδήγησε στην κατάκτηση της Θεσσαλονίκης, επισκευάζει το ναό και τον πλουτίζει, με σπουδαία ψηφιδωτά, συμπληρώνοντας την διακόσμηση του, που είχε αρχίσει να γίνεται από το τελευταίο τέταρτο του 11ου αιώνα.

Την άνοιξη του 1230, τις Σέρρες, κατακτούν οι Βούλγαροι και το φθινόπωρο του 1246 ο Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης την ελευθερώνει, ενώ μετά το θάνατό του, τον  Οκτώβριο του 1254, ο Βούλγαρος τσάρος Μιχαήλ Α΄ Ασάν καταλαμβάνει το Μελένικο. 

Το 1255 ο αυτοκράτορας της Νικαίας Θεόδωρος Β΄ ο Λάσκαρης, ως αντίδωρο για τη Θεία βοήθεια των Αγίων Θεοδώρων στην ανάκτηση του Μελένικου από τα στρατεύματά του, στολίζει τις εικόνες του ναού με χρυσό και άργυρο και όπως περιγράφει ο Πεδιάσιμος: «Οἱ τῶν Θείων δωρεῶν φερωνύμως κληθέντες ἐγκεκολαμμένοι διατελοῦσιν ὄντες, ἀργύρῳ περιλαμπόμενοι».

Ψηφιδωτό του 12ου αιώνα που απεικονίζει τον
Απόστολο Ανδρέα από την παλιά Μητρόπολη Σερρών, 
αρχαιολογικό μουσείο Σερρών.
πηγή

Το εσωτερικό τού ναού ήταν πλούσια κοσμημένο, με κυρίαρχο χρώμα το πράσινο, οι έξι κολόνες τού ναού «πολλῶν οὖν ὄντων χρωμάτων… τό ὡραῖον συνερανίζουσιν…», όπως γράφει ο Πεδιάσιμος.

Το μαρμάρινο φράγμα τού ιερού Βήματος, τα επιπεδόγλυφα θωράκια και ο θρόνος του Μητροπολίτη ήταν έργα σπουδαίων λιθοξόων και απέναντι από το Μητροπολιτικό θρόνο υπήρχε εξαιρετικής τέχνης οκτάπλευρος οικίσκος εντός του οποίου βρισκόταν οι ασημοσκέπαστες εικόνες των αγίων Θεοδώρων. 

Ο άμβωνας ήταν τοποθετημένος στο κέντρο τού ναού, στηριγμένος σε τέσσερις κολόνες, στο ύψος εννέα σκαλοπατιών και η είσοδος του ιερού οριζόταν από δύο κίονες και υπεράνω τού «θείου και ἱεροῦ βωμοῦ, μηχάνημα», πού στηριζόταν σε τέσσερις κολόνες, ενώ σκέπαζε την Αγία Τράπεζα.

Η στοά του ιερού Βήματος ήταν κοσμημένη με εντυπωσιακά ψηφιδωτά, μία σύνθεση με χρυσές και πολύχρωμες ψηφίδες παρουσίαζε ένθρονο το Θεό Λόγο, πού πλαισιωνόταν δεξιά από την Παναγία και αριστερά από τον άγιο Θεόδωρο το Στρατηλάτη ενώ πάνω από αυτή τη σύνθεση εικονιζόταν ο Χριστός να ανεβαίνει στον ουρανό δορυφορούμενος και άπλετο φως, έμπαινε από τά παράθυρα, «ἵνα μηδέν ἀφεγγές μηδέ σκοτεινόν εἴη, ἐπεί καί φῶς ὁ τοῦτο κατοικῶν καί φώτων τό πρῶτον καί κάλλιστον» όπως γράφει ὁ Πεδιάσιμος.

Η επιπεδόγλυφη μαρμάρινη εικόνα
της Παναγίας Πονολύτριας

Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον υπήρχαν αναρτημένες στις παραστάδες τού ιερού Βήματος οι επιπεδόγλυφες εικόνες τού Ιησού Χριστού τού Ευεργέτη και τής Παναγίας τής Πονολύτριας πού, με τον εσωτερικό δυναμισμό τους εναρμονίζονταν με τη συνολική αισθητική έκφραση τού ναού, καθώς τα κενά των πτυχώσεών τους καλυπτόταν με χρωματιστή μαστίχη, δίνοντας την εντύπωση τής έγχρωμης εικόνας.

Το 1571 ο ναός λεηλατείται από τους Τούρκους ενώ από τον 16ο και ιδιαίτερα στις αρχές τού 17ου αιώνα άρχισε η αντικατάσταση των μαρμάρινων τέμπλων με ξύλινα αφού το 1602, ο Μητροπολίτης Σερρών Θεοφάνης, κατά τη μαρτυρία τού παπα - Συναδινού αντικατέστησε τό μαρμάρινο τέμπλο με ξυλόγλυπτο: «νέος ἀρχιερεύς Σερρῶν ὁ κύρ Θεοφάνης… ἔκαμεν τόν τέμπλον τῆς μητρόπολης…».

Το νέο τέμπλο ήταν από τα πρώτα στο βορειοελλαδικό χώρο, για να εντάξει οργανικά στο χώρο του ιερού Βήματος το Διακονικό και την Πρόθεση, χωρίς να διακόπτεται από τούς πεσσούς όπως γινόταν με το μαρμάρινο τέμπλο. 

Το ψηφιδωτό της Κοινωνίας των Αποστόλων, στην αψίδα του Ναού,
σε φωτογραφία του 1920.
πηγή

Ο Ναός των Αγίων Θεοδώρων σε φωτογραφία του 1913,
μετά την πυρκαγιά από τους Βουλγάρους.
πηγή

Ο Ναός των Αγίων Θεοδώρων σε φωτογραφία του 1926
πηγή

Η Τιμία Κάρα
του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτη

Οι εικόνες τού Χριστού Ευεργέτη και τής Θεοτόκου τής Πονολύτριας, «τό ἱερόν παλλάδιον τῶν Σερρῶν», αφαιρέθηκαν από τις θέσεις τους και τοποθετήθηκαν, η μεν εικόνα της Θεομήτορος στο δυτικό τοίχο, η δε του Κυρίου, έως και το 1868, σε κάποιον από τούς χώρους του ναού.

Το 1849 από πυρκαγιά παθαίνει μεγάλες ζημιές, ενώ στις 28 Ιουνίου του 1913 ο ναός και η πόλη των Σερρών, καταστρέφονται ολοσχερώς από τους Βουλγάρους κατά την αποχώρησή τους από τις Σέρρες, λόγω της ήττας από τις Ελληνικές δυνάμεις, σε αλλεπάλληλες διαδοχικές μάχες, στον Β΄ Βαλκανικό Πόλεμο.

Στις αρχές τού 1917 οι Βούλγαροι αποτοίχισαν την εικόνα τής Παναγίας Πονολύτριας, για να τη μεταφέρουν στη Βουλγαρία, κάτι που όμως δεν κατάφεραν.

Στα κειμήλια του ναού συγκαταλέγονταν, εκτός από τα πολύτιμα άγια και ιερά σκεύη, τα χρυσά βημόθυρα του τέμπλου, τα χρυσοκέντητα άμφια, οι ιερές εικόνες με προεξάρχουσα την πολύτιμη εικόνα τής Κυρά Μάρως (μητριάς τού Μωάμεθ τού Πορθητή) με παράσταση τής Θεοτόκου με ένθετο Τίμιο Ξύλο, τα κοσμημένα με μαργαριτάρια πετραχήλια, τα δύο εξαπτέρυγα και ο σταυρός με χρυσό και σμάλτο (σήμερα βρίσκονται στο National Museum of History στη Βουλγαρία), οι κάρες των Αγίων Θεοδώρων Τήρωνος και Στρατηλάτου μέσα σε θήκες αργυρές, τα σπαθιά τους κ.α.

Το 1938 άρχισαν οι αναστηλωτικές εργασίες από τον Αναστάσιο Ορλάνδο και ολοκληρώθηκαν το 1959 από τον Ε. Στίκα όμως ο ναός, κινδύνευε από τις φθορές του χρόνου και το 1989, με παρέμβαση τού Μητροπολίτου Μάξιμου επισκευάσθηκε και αποδόθηκε ως προσκυνηματικός ναός, στις λατρευτικές ανάγκες των πιστών, τον Οκτώβριο τού 1993.

Ο ναός στον οποίο φυλάσσεται η Τιμία Κάρα του Αγίου Θεοδώρου του Στρατηλάτη, αναδεικνύεται σημαντικά με τις τελευταίες πρωτοβουλίες του Σεβασμιότατου Μητροπολίτου Σερρών και Νιγρίτης κ. Θεολόγου, όπως η φιλοτέχνηση και τοποθέτηση στην κόγχη του Ιερού Βήματος ενός, στην βάση τού πρωτοτύπου, περίτεχνου ψηφιδωτού αριστουργήματος που απεικονίζει την θεία μετάληψη των Αποστόλων.

Τηλέφωνο ναού: (+30) 23210 -  21465.

Πηγή