Η Παναγία στη Ανωγή Ιθάκης.

Ο Ναός είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου και βρίσκεται κτισμένος στην πλατεία του χωριού Ανωγή στην Ιθάκη ενώ είναι ένας από τους μεγαλύτερους, σημαντικότερους και αρχαιότερους ναούς των Βαλκανίων.

Άποψη του Ναού

Ο Ναός είναι ρυθμού Βασιλικής, έχει μήκος 30 μέτρα και πλάτος 10 μέτρα ενώ λέγεται ότι κτίστηκε τμηματικά πριν από 700 περίπου χρόνια.

Το εσωτερικό του Ναού παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, δεδομένου ότι είναι ολόκληρο αγιογραφημένο με τοιχογραφίες Βυζαντινής Τεχνοτροπίας και για αυτό το λόγο έχει κηρυχθεί από το Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων από το 1959 ήδη, ως διατηρητέο ιστορικό μνημείο.

Θαυμάσιες εικόνες Αγίων και μορφές Αγγέλων σπάνιας τεχνικής, μαρτυρούν το ασύγκριτο ταλέντο του ζωγράφου της εποχής, του Αντωνίου εξ Αγράφων που άκμασε περί τα μέσα του 17ου αιώνα.

Άποψη του Ναού

Άποψη του Ναού

Άποψη του Ναού

Ο ζωγράφος προερχόταν από τη σχολή των Βραγγιανών Αγράφων στην οποία διατηρούνταν η Βυζαντινή Παράδοση. 

Οι μορφές των Αγίων, και οι στάσεις τους είναι τυποποιημένες και η θέση τους στο Ναό ορισμένη με την πνοή, το χρώμα και την έκφραση που δίνει ο ζωγράφος. 

Σύμφωνα με επιγραφή στο πέτρινο τέμπλο, ο Αντώνιος εξ Αγράφων παρέδωσε τις εικόνες στα 1680.

Ο ναός υπέστη σοβαρές ζημιές κατά το 1953, στην διάρκεια των πολύ καταστρεπτικών σεισμών που έγιναν στην περίοδο εκείνη. 

Λίγο αργότερα όμως, επισκευάστηκε με την ευγενική φροντίδα και συνδρομή του Ιθακησίου εφοπλιστή Πάνου Γράτσου και οι τοιχογραφίες συντηρήθηκαν από το συντηρητή κ. Αναστάσιο Κουτσουρή. 

Με τις επιτυχείς παρεμβάσεις του συντηρητή, αναπαλαιώθηκαν, και αποκαταστάθηκαν όλες οι εμφανείς τοιχογραφίες του Ναού, οι οποίες στη Βόρεια πλευρά και στη Νότια πλευρά του Ναού, είναι διατεταγμένες σε πέντε παράλληλες ζώνες.

Στην πρώτη ζώνη υπάρχουν απλά κάποιες διακοσμητικές εικόνες. 

Η δεύτερη ζώνη, ξεκινώντας πάνω από το δάπεδο της εκκλησίας δείχνει μια σειρά με ολόσωμους Αγίους. 

Μέρος της ζώνης αυτής, του δυτικού τοίχου, απέναντι από την κύρια είσοδο, θυμίζει ως πρώτη εντύπωση τα Μωσαϊκά του San Vitale της Ραβέννας καθώς και τοιχογραφίες των Μονών των Μετεώρων. 

Το Μωσαϊκό της εντολής Θεοδώρας στη Ραβέννα, αντιστοιχεί προς την Αγιογραφία του Μεγάλου Κωνσταντίνου και της Αγίας Ελένης της εκκλησίας της Ανωγής. 

Στην περίπτωση της Ανωγής, μεταξύ Κωνσταντίνου και Ελένης, ο Αγιογράφος παρεμβάλει ένα διπλό σταυρό που σήμερα είναι ευρύτερα γνωστός ως ο σταυρός της Λωρραίνης, έμβλημα του στρατηγού Ντε Γκωλ στο 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Στην τρίτη ζώνη υπάρχουν Άγιοι και Όσιοι του δακτυλίου με διακόσμηση μιάς αγράμπελης και στην τέταρτη ζώνη, της Παρθένου καθώς και των Μαρτύρων της εκκλησίας μας. 

Στην πέμπτη και τελευταία ζώνη, η οποία κόβεται στην μέση από την τοποθέτηση μεταλλικής ψευδοροφής το έτος 1910, ο αγιογράφος παραθέτει σκηνές από τη ζωή του Χριστού. 

Στο σύνολο τους οι τοιχογραφίες είναι Ηπειρωτικής τεχνοτροπίας με επιδράσεις από την Κρητική σχολή και ίσως από τα περίφημα μωσαϊκά των Βυζαντινών ναών της Ραβέννας.

Οι τοιχογραφίες του Ναού είναι ένα αγιογραφικό έργο Βυζαντινής μεγαλοπρέπειας το οποίο υπογραμμίζει τον πολιτισμό της Ιθάκης εκατό χρόνων μετά την σύγκρουση Σταυρού και Ημισελήνου στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571 τότε που η Ανωγή ήταν η πρωτεύουσα της Ιθάκης και η εκκλησία της Παναγίας ήταν η Μητρόπολη του Νησιού.

Το επιβλητικό Βενετσιάνικο καμπαναριό του Ναού

Στο κτιστό πέτρινο τέμπλο ο επισκέπτης διαβάζει την εξής επιγραφή, η οποία αποτελεί ιστορική μαρτυρία για την παλαιότητα του Ναού:

Το στερέωμα των επι σοι πεποιθότων
Στερέωσον κύριε την εκκλησίαν ην
Εκτίσω τω τιμίω σου σώματι.
Μητροπολίτου Κεφαλληνίας και Ιθάκης
Παίσιου Χοιδά 1680.
Φίλον πόνον Αντωνίου εξ Αγράφων ίσθι.

Αξιοπρόσεκτα για τον επισκέπτη του Ναού, είναι το ξύλινο δωδεκάορτο της εποχή του Εικοσιένα, οι πήλινες κρυφές εντοιχισμένες στάμνες για την εξαιρετική ακουστική του ναού, τα παλαιά πέτρινα μνημεία αλλά και ο διώροφος γυναικωνίτης στην πρόσοψη του οποίου παρίσταται η Θεία Κρίση.

Τέλος, επιβλητικό και ωραίο από γνήσια νηρίτια πέτρα από το όρος Νήριτο στέκει σε πείσμα του χρόνου και επιβλητικό το Βενετσιάνικο καμπαναριό της εκκλησίας, σύμβολο του χωριού και πόλος ιερού προσκυνήματος της Κοιμήσεως της Θεοτόκου που εορτάζει στις 15 Αυγούστου.

Το μεγάλο πανηγύρι της εκκλησίας της Ανωγής γίνεται στις 14 Αυγούστου, την παραμονή της γιορτής και είναι από τα καλύτερα της Ιθάκης. 

Ιερός Ναός Αγίας Θεοδώρας, Αρτα.

Βρίσκεται στην συνοικία της παλιάς κάτω πόλης της Άρτας, στο κέντρο της άλλοτε πρωτεύουσας του Δεσποτάτου. 

Ο ναός της Αγίας Θεοδώρας, πολιούχου της Άρτας και ένας πυλώνας είναι σήμερα τα μόνα σωσμένα τμήματα ενός μοναστηριού που ιδρύθηκε το 13ο αιώνα από τη βασίλισσα του Δεσποτάτου Θεοδώρα προς τιμήν του Αγίου Γεωργίου και λειτούργησε ως γυναικείο μοναστήρι ενώ μετά το θάνατο του συζύγου της, Μιχαήλ Β' Άγγελο Κομνηνό, η Θεοδώρα μόνασε στη μονή αυτή, τάφηκε εκεί και ο ναός τιμάται πλέον στο όνομά της.

Η βασίλισσα, μετέπειτα οσία Θεοδώρα, γεννήθηκε στα Σέρβια της Κοζάνης το 1210 και ήτανε κόρη του νορμανδικής καταγωγής Ιωάννη Πετραλείφα, στρατιωτικού του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ΄ Βατάτζη (1222 - 1254), και σύζυγος του Δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β΄ Κομνηνού Δούκα (1236 - 1271).

πηγή

πηγή

Άποψη του Ναού

Ο ναός αυτός αποτελεί την πιο "ζωντανή" σύνδεση της σημερινής με τη βυζαντινή Άρτα, αφού εκτός από το κτίσμα έχουμε και την "παρουσία" της ίδιας της βασίλισσας του Δεσποτάτου, της πολιούχου Αγίας Θεοδώρας. 

Η σημασία του μνημείου αποκτά για τον Αρτινό και μια άλλη ξεχωριστή διάσταση, τη συναισθηματική, αυτή που δίνει μιλιά στα άψυχα και δημιουργώντας μια εσωτερική επικοινωνία, ένα είδος μυστικής σχέσης ανάμεσα σε δημιουργούς και δημιουργήματα, δένει τους ανθρώπους με τα σύμβολά τους. 

Ο ναός, ο πυλώνας, το πηγάδι και το παρεκκλήσι της Μεταμόρφωσης, είναι ό,τι απόμεινε απ' το κτιριακό συγκρότημα παλαιάς μονής που αρχικά ιδρύθηκε προς τιμήν του Αγίου Γεωργίου και λειτούργησε για πολλούς αιώνες ως γυναικείο μοναστήρι. 

Η μελέτη του μνημείου απέδειξε ότι ο σημερινός ποικιλόμορφος ναός κτίσθηκε σε τρεις περιόδους: Ο αρχικός ναός κατασκευάσθηκε πιθανόν τον 11ο ή 12ο αιώνα στον τύπο τρίκλητης ξυλόστεγης Βασιλικής, σχήμα που διατήρησε σχεδόν αναλλοίωτο μέχρι σήμερα. 

Άποψη του Ναού

Το 1270, η βασίλισσα της Άρτας Θεοδώρα ακολουθώντας το παράδειγμα του συζύγου της Δεσπότη Μιχαήλ Β' - που ως μετάνοια για την διαγωγή του ιδρυσε τρεις μονές - ανακαίνισε το ναό προσθέτοντας το νάρθηκα και τα δύο αετώματα του κυρίως ναού. 

Αργότερα, τέλος 13ου ή αρχές 14ου αιώνα, προστέθηκε ο ανοικτός κιονοστήρικτος εξωνάρθηκας - του οποίου σώζεται μόνο η ΝΔ γωνία - καθώς και οι δυο πεσσοστήρικτοι παρανάρθηκες (ο βόρειος δε σώζεται), οπότε το μνημείο πήρε τη σημερινή του μορφή.

Όπως μας πληροφορεί ο βιογράφος της Αγίας Θεοδώρας, ο σύγχρονός της λόγιος μοναχός Ιώβ, η βασίλισσα μετά το θάνατο του συζύγου της Μιχαήλ, μόνασε στη μονή μέχρι την κοίμησή της (1281), ενταφιάστηκε εκεί, και μετά την επίσημη ανακήρυξή της ως Αγίας, ο ναός τιμάται πλέον στο όνομά της.

Ο πυλώνας και το εξωτερικό του ναού.

Ο πυλώνας

Ο Πυλώνας που οι ντόπιοι τον ονομάζουν Δόξα είναι ό,τι απόμεινε απ' τον περίβολο της παλιάς μονής. 

Πρόκειται για μεγάλη τοξωτή πύλη - αψίδα - της οποίας το πάνω αετωματοειδές τμήμα είναι εξ ολοκλήρου πλίνθινο και φέρει διακόσμηση. Στο πίσω μέρος της πύλης, δηλαδή προς το προαύλιο του ναού, υπήρχε θολωτό τμήμα (διαβατικό) του οποίου κατέπεσε η καμάρα, αλλά σώζονται υπολείμματα του ενός τοίχου του.

Ο ναός περιλαμβάνει τρία μέρη: τον κυρίως ναό (δηλαδή την τρίκλητη ξυλόστεγη βασιλική που αποτελούσε και τον αρχικό πυρήνα του ναού) το νάρθηκα και τον εξωνάρθηκα. Ο κυρίως ναός σχηματίζει με τα παράθυρα του μεσαίου κλίτους του ένα είδος υπερυψωμένου φωταγωγού ο οποίος καταλήγει σε δικλινή στέγη. 

Οι τοίχοι της ανατολικής και δυτικής πλευράς του κυρίως ναού καταλήγουν σε οξυκόρυφα αετώματα εξ ολοκλήρου πλίνθινα, τα οποία εξέχουν λίγο από το ύψος της στέγης για ποικιλία και έμφαση. 

Ανατολικά ο ναός καταλήγει σε τρεις τρίπλευρες κόγχες, των οποίων τα παράθυρα ήταν φραγμένα μέχρι το 1936, οπότε ανοίχτηκαν απ' τον Αναστάσιο Ορλάνδο. 

Την ίδια χρονιά αποφράχτηκαν τα τοξωτά ανοίγματα του νότιου παρανάρθηκα, γκρεμίστηκε το πρόσθετο νεότερο κωδωνοστάσιο στη Ν.Α γωνία του ναού, αποτειχίστηκαν τα μονόλοβα παράθυρα των πλευρών των πλάγιων κλιτών και με απόξεση των αμμοκονιαμάτων που τα κάλυπταν, δόθηκε στο μνημείο η αρχική του όψη.

Ο θολωτός νάρθηκας - αναμφισβήτητα έργο της Αγίας Θεοδώρας - ξεχωρίζει απ' τον κυρίως ναό τόσο με την ποικιλόμορφη στέγη του όσο και με την πλίνθινη διακόσμηση που φέρει η δυτική και βόρεια πλευρά του. 

Το νάρθηκα καλύπτουν δύο εσωτερικοί κυλινδρικοί θόλοι και ένας τρούλλος, των οποίων οι καταλήξεις στη δυτική πλευρά εμφανίζονται ως τριγωνικά αετώματα.

Ο νότιος παρανάρθηκας αποτελείται από σειρά τοξωτών ανοιγμάτων που στηρίζονται σε πεσσούς, στεγάζεται δε με σταυροθόλια και "ασπίδες" που εξωτερικά εμφανίζονται ως αετώματα. Αντίστοιχος παρανάρθηκας, πολύ μικρότερου όμως μήκους, υπήρχε και στη βόρεια πλευρά. 

Απο τις κολώνες που στήριζαν το δυτικό εξωνάρθηκα σώθηκε μόνο μία στη νότια γωνία του που είναι αρκετή όμως για ν' ανασυνθέσουμε φανταστικά την όλη αρχική εικόνα του βοηθητικού αυτού κτίσματος. 

Η τριμερής στοά του εξωνάρθηκα και των δυο παρανάρθηκων έκρυβε και τις τρεις πλευρές του νάρθηκα και επομένως έκανε περιττή την εξωτερική κεραμοπλαστική διακόσμησή του, μια και αυτή δεν ήταν πια ορατή και για το λόγο αυτό καλύφθηκαν από πολύ παλιά οι τοίχοι του βάθους της στοάς με σοβά και τοιχογραφίες απ' τις οποίες, δυστυχώς, ελάχιστα ίχνη διασώθηκαν ενώ η τοιχοποιία και των τριών μερών του ναού είναι σχετικά επιμελημένη με οριζόντιες στρώσεις κανονικών λίθων κατά το πλινθοπερίβλητο σύστημα.

Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του κυρίως ναού δεν είναι πλούσιος και περιορίζεται στο χώρο των παραθύρων, όπου συναντούμε απλά ή διπλά πλίνθινα τόξα - πλαίσια, οδοντωτές ταινίες και τυφλά πτερύγια στο ανατολικό και δυτικό αέτωμα. 

Λεπτομέρεια από την τοιχοποιία του ναού - Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

Λεπτομέρεια από την τοιχοποιία του ναού - Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

Σε αντίθεση με τον κυρίως ναό, ο νάρθηκας παρουσιάζει πλίνθινη διακόσμηση εντυπωσιακή, τόσο για την ποσότητα, όσο - και κυρίως - για την ποικιλία των σχημάτων. 

Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η εξωτερική ομορφιά του μνημείου βρίσκεται όχι τόσο στη διακόσμησή του αλλά κυρίως στην αρχιτεκτονική του ποικιλομορφία και τη χάρη που του δίνει το αρμονικό "δέσιμο" των τριών ανόμοιων μερών του.

Εικάζεται ότι και το πηγάδι στην αυλή του ναού είναι έργο του 13ου αιώνα, όπως επίσης και το παρεκκλήσι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος - λίγα μέτρα ανατολικά του μνημείου - για το οποίο όμως γίνεται εκτενής λόγος στα μεταβυζαντινά μνημεία, επειδή το σωζόμενο σήμερα κτίσμα στο μεγαλύτερο μέρος του είναι μεταβυζαντινή κατασκευή.

Το εσωτερικό του ναού.

Εσωτερικά ο ναός διατηρεί μεγάλο μέρος απ' την παλιά γλυπτή και γραπτή του διακόσμηση. 

Τα κορινθιάζοντα κιονόκρανα που φέρουν οι κολώνες των κλιτών είναι του 6ου αιώνα και πάρθηκαν από υστερορωμαϊκό κτίριο, πιθανότατα της αρχαίας Νικόπολης και αυτό το αποδεικνύουν, τόσο η δυσαναλογία τους προς τους λεπτούς κορμούς των κιόνων, όσο και οι έξεργες ανάγλυφες παραστάσεις λαϊκών (δηλαδή χωρίς φωτοστέφανο) στα δύο κιονόκρανα της βόρειας κιονοστοιχίας. 

Απ' το αρχικό μαρμάρινο τέμπλο σώθηκαν μόνο δύο κομμάτια τα οποία είναι σήμερα εντειχισμένα όρθια στη θύρα της Πρόθεσης του νεότερου τέμπλου. 

Σε σχετικά καλή κατάσταση σώζεται το μαρμάρινο δάπεδο, του οποίου τα πιο αξιόλογα τμήματα είναι ένα ομφάλιο στο κεντρικό κλίτος και η βάση της παλιάς Αγίας Τράπεζας στην κόγχη του ιερού. 

Το ορθογώνιο ομφάλιο αποτελείται από δύο διακοσμημένα τμήματα (ένα κυκλικό κι ένα ορθογώνιο), κατασκευασμένα με ποικιλόχρωμα κομμάτια μαρμάρων και μικρές ψηφίδες.

Γραπτός διάκοσμος υπάρχει και στα τρία μέρη του ναού - εκτός από μερικές επιφάνειες που έχουν επιχρισθεί - αλλά δε διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση, αφού ο ναός για αιώνες λειτουργούσε και εξακολουθεί να λειτουργεί ως ενοριακός. 

Αυτό, βέβαια και σε συνδυασμό με την έλλειψη διαφόρων επιγραφών, καθιστά αρκετά δύσκολη τη μελέτη αλλά και τη χρονολόγηση των τοιχογραφιών του ναού.

Απ' τη μέχρι τώρα όμως έρευνα έχουν βρεθεί δυο τοιχογραφικές στρώσεις στο Ιερό και στο μεσαίο κλίτος του κυρίως ναού, και άλλες δυο στο νάρθηκα οι οποίες όμως δε συμπίπτουν χρονικά, αλλά - κατά το Δ. Γιαννούλη - έγιναν σε τέσσερις διαφορετικές φάσεις εικονογράφησης. 

Τμήματα τοιχογραφιών της Α΄ φάσης (περί τα μέσα του 13ου αιώνα) συναντούμε στα δύο αετώματα του κεντρικού κλίτους (μορφές προφητών) στην Πρόθεση και στο Διακονικό. 

Της Β΄ φάσης (τέλος του 13ου - αρχές 14ου αιώνα) είναι ελάχιστα τμήματα τοιχογραφιών του νάρθηκα - οι υπόλοιπες επιφάνειες έχουν επιχρισθεί ή έχουν επικαλυφθεί απ' το δεύτερο ζωγραφικό στρώμα - καθώς και οι τοιχογραφίες που υπήρχαν στην εξωτερική δυτική πλευρά του ναού και οι οποίες σήμερα δε διακρίνονται απ' τις φθορές που έχουν υποστεί. 

Η αργυροεπένδυτη Εικόνα Λιτανείας της Αγίας Θεοδώρας

Στην 3η φάση επιζωγραφήθηκε ο νάρθηκας, και είναι οι τοιχογραφίες που καλύπτουν σήμερα την ανατολική του κυρίως πλευρά και οι οποίες έχουν τη διάταξη εικονοστασίου του τέμπλου. 

Μια τοιχογραφία από αυτές φέρει τη χρονολογία 1653 και με βάση αυτή μπορούμε να χρονολογήσουμε όλο το δεύτερο τοιχογραφικό στρώμα του νάρθηκα στο τέλος περίπου του 17ου αιώνα. 

Τέλος, της 4ης φάσης (18ος αιώνας) είναι όλος ο γραπτός διάκοσμος που καλύπτει σήμερα τους τοίχους του κεντρικού κλίτους καθώς και του Ιερού και το οποίο διατηρείται σήμερα σε σχετικά καλή κατάσταση. 

Από τα κειμήλια του ναού της Αγίας Θεοδώρας ενδιαφέρον παρουσιάζει μια φορητή εικόνα κρητικής σχολής του Χριστού ένθρονου με χρονολογία 1653, ένα ευαγγέλιο που φέρει κάλυμμα με θαυμάσια αργυρόχρυση διακόσμηση - έργο του Καλαρρυτιώτη αργυροχρυσοχόου του Αλή πασά Αθανασίου Τσιμούρη, του οποίου παρόμοιο έργο υπάρχει στους Καλαρρύτες και χρονολογείται στις αρχές του 19ου αιώνα - δύο ασημένιες με ωραιότατη ανάγλυφη διακόσμηση λάρνακες που περιέχουν τα λείψανα της Αγίας Θεοδώρας (η μικρότερη του 18ου και η μεγάλη του 19ου αιώνα), και φυσικά η μεγάλη αργυροεπένδυτη εικόνα της Αγίας, της οποίας δε γνωρίζουμε ούτε το ζωγράφο ούτε το χρόνο που φιλοτεχνήθηκε - εικάζεται ότι είναι έργο του τέλους του 17ου ή των αρχών του 18ου αιώνα - ενώ η άριστης τέχνης ασημένια επένδυση είναι έργο του Αρτινού αργυροχρυσοχόου Κ. Ζάγκλη (1889). Η ζωγραφική της εικόνας - εκτός απ' την περιοχή του προσώπου - έγινε πάνω σε λεπτό στρώμα χρυσού, όπως αποκάλυψε ο καθηγητής κ. Δημήτρης Γιαννούλης όταν αφαίρεσε την ασημένια ανάγλυφη επένδυση για να καθαρίσει τη μεταγενέστερη ζωγραφική επικάλυψη του προσώπου της Αγίας.

Ο τάφος της Αγίας Θεοδώρας.

Ο Τάφος της Αγίας Θεοδώρας

Αριστερά της νότιας εισόδου του ναού βρίσκεται ο τάφος της Αγίας Θεοδώρας, ο οποίος αποτελείται από δύο μέρη: το κύριο σώμα, δηλαδή τη σαρκοφάγο, και το πάνω από αυτή κιονοστήρικτο επιστύλιο. 

Ο τάφος διατηρεί την παλιά του θέση όχι όμως και την αρχική του μορφή και μετασκευάστηκε το 1873 όταν τελέσθηκε η ανακομιδή των λειψάνων της Αγίας, οπότε ο τάφος πήρε τη σημερινή του όψη. 

Από το πρωτόκολλο ανακομιδής μαθαίνουμε ότι κάτω απ' το σημερινό μνήμα υπάρχει πλινθόκτιστος τάφος, στο εσωτερικό του οποίου βρέθηκε το λείψανο της Αγίας. Για να ανοιχθεί αυτός ο τάφος χρειάσθηκε να διαλυθεί το μαρμάρινο εξωτερικό περίβλημά του. 

Η λειψανοθήκη με τα λείψανα της Αγίας Θεοδώρας

Μέσα στο διαλυμένο μνήμα της Αγίας Θεοδώρας, βρέθηκαν διάφορα σκόρπια και σπασμένα μάρμαρα, όμως διακοσμημένα, σημαντικό στοιχείο που δείχνει ότι το αρχικό μνημείο της Αγίας, καταστράφηκε από κάποιον ιερόσυλο τυμβωρύχο. 

Έτσι, η σημερινή μορφή του τάφου της Αγίας Θεοδώρας, είναι η τρίτη χρονολογικά στη σειρά, ενώ ανασυγκροτήθηκε δε με τη χρήση παλιών κομματιών και τη συμπλήρωσή τους με νέα. 

Παλιά κομμάτια είναι σίγουρα οι δύο ανάγλυφες πλάκες στις μακριές πλευρές του μνημείου, οι οποίες φέρουν έξοχες διακοσμήσεις.

Στην πλάκα που βλέπει προς τον κυρίως ναό - και συγκεκριμένα στο τριγωνικό αέτωμα που επιστέφει ένα δίλοβο άνοιγμα - απεικονίζονται ρόδακες, ανθέμια και δύο αντωποί δράκοντες ενώ η όλη σύνθεση και η τεχνοτροπία της προδίδουν δυτική επίδραση. 

Στην άλλη πλάκα που βλέπει προς το νάρθηκα, εικονίζεται η Αγία Θεοδώρα με το γιο της, το μικρό σε ηλικία Νικηφόρο, στα δε άκρα παριστάνονται οι δύο Αρχάγγελοι που, όπως γνωρίζουμε, ήταν και οι προστάτες των Κομνηνοδουκάδων Δεσποτών της Άρτας. 

Άποψη του Τάφου της Αγίας Θεοδώρας

Η άποψη ότι οι δύο μορφές απεικονίζουν το βασιλικό ζεύγος, δεν είναι και τόσο λογικοφανής. 

Κατά τον Ορλάνδο οι συνθέσεις αυτές είναι του 13ου αιώνα, στην περίπτωση δε που απεικονίζεται το βασιλικό ζευγάρι, η γυναικεία φιγούρα έγινε ψηλότερη για να εξαρθεί το ηθικό ανάστημα της Αγίας.

Αυτό λοιπόν είναι το ιερό σκήνωμα, όπου κοιμήθηκε ένδοξα "των βασιλίδων το κλέος και των ασκητριών το αγλάισμα", η πολιούχος της Άρτας, η Αγία Θεοδώρα, της οποίας η μνήμη τιμάται με πάνδημη λιτανεία και εξαιρετική λαμπρότητα στις 11 Μαρτίου.

Κλείνοντας την περιγραφή του μνημείου, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ναός της Αγίας Θεοδώρας αποτελεί ένα απ' τα αξιολογότερα δείγματα της Βυζαντινής τέχνης, ή καλύτερα, αποτελεί άλλη μια έκφραση της αισθητικής αντίληψης στο χώρο της τέχνης, κατά τη δημιουργική περίοδο του Δεσποτάτου της Ηπείρου.

(Κείμενα και εικόνες από το βιβλίο του Κωνσταντίνου Θ. Γιαννέλου «Τα Βυζαντινά Μνημεία της Άρτας»)