Ιερός Ναός Εισοδίων της Θεοτόκου Τραχώνων, Άλιμος Αττικής.

Βρίσκεται μέσα στο κτήμα Τραχώνων (πρώην Γερουλάνου και νυν της εταιρείας Σκλαβενίτης) στο Άνω Καλαμάκι Αττικής και η είσοδος σε αυτό γίνεται από την οδό Αρχαίου Θεάτρου 7.

Πανοραμική άποψη του κτήματος Γερουλάνου
και νυν Σκλαβενίτη, στον Άλιμο.
πηγή

Στους Τράχωνες (Άνω Καλαμάκι) Αλίμου αναπτύχθηκε από την αρχαιότητα ένας από τους σημαντικότερους οικισμούς της αρχαίας Αθήνας.

Κατοικείται αδιάκοπα από την εποχή του Χαλκού ως την εποχή μας και το σημερινό κτήμα των Τραχώνων (ή κτήμα Γερουλάνου), είναι το κέντρο αυτής της αρχαίας πόλης, που στην αρχαιότητα ονομαζόταν Ευώνυμον ή Ευώνυμος, στο μεσαίωνα Τράχωνες και σήμερα Άνω Καλαμάκι.

Ο ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου Τραχώνων είναι το μοναδικό σήμερα ακέραια σωζόμενο βυζαντινό μνημείο στα νότια προάστια της Αθήνας και χρονολογείται πιθανότατα κατά τον 13ο αιώνα ενώ είναι βέβαιο ότι κτίστηκε επάνω στα θεμέλια ενός προγενέστερου κτιρίου, προφανώς μίας παλαιοχριστιανικής σταυρόσχημης εκκλησίας του 6ου αιώνα που και αυτή με την σειρά της έχει χτιστεί στα ερείπια ενός αρχαιοελληνικού ναού. 

Το μαρμάρινο υπέρθυρο (ανώφλι) στην είσοδο του

του ναού, του 6ου αιώνα.

πηγή

Απόδειξη για αυτό είναι το μαρμάρινο υπέρθυρο στην είσοδο του ναού, που του 6ου αιώνα και βρίσκεται σε δεύτερη χρήση, ενώ μία άλλη απόδειξη είναι το μεγάλο ανάγλυφο θωράκιο που σωζόταν εντοιχισμένο στο νάρθηκα του ναού των Εισοδίων, ίσως από παλαιοχριστιανική σαρκοφάγο, με παράσταση συμπλέγματος σταυρού και Χ σε δάφνινο στεφάνι.

Αυτά τα δύο λίθινα ανάγλυφα, του 6ου αιώνα, είναι υψηλής ποιότητας και φανερώνει ότι ο παλαιοχριστιανικός οικισμός των Τραχώνων ήταν αναπτυγμένος μέχρι αυτόν τον αιώνα. 

Ο αρχιτεκτονικός τύπος του ελεύθερου σταυρού, με τον οποίο κατασκευάστηκε ο ναός των Εισοδίων, με τρούλο, προεξέχουσα κόγχη ιερού και εκτεταμένες κεραίες, είναι σπάνιος στη βυζαντινή Αθήνα, αλλά θυμίζει παλαιοχριστιανικά μνημεία εκτός Ελλάδας, όπως το μαυσωλείο της Galla Placidia στη Ραβέννα και η κατεστραμμένη πλέον εκκλησία της Τomarza στην Καππαδοκία.

Κάτοψη των ναών Τomarza στην Καππαδοκία και 

Εισοδίων Τραχώνων, τύπος ελεύθερου σταυρού.

πηγή

Αυτός ο τύπος της Καππαδοκίας κυριάρχησε στις εκκλησίες της Αρμενίας και της Γεωργίας, αλλά στην κεντρική Ελλάδα είναι πρωτοφανής.

Από την ιστορία της βυζαντινής Αθήνας γνωρίζουμε ότι το κέντρο της δεν ερήμωσε ποτέ, αλλά τα παράλια προάστιά της  δέχονταν βαρβαρικές πιέσεις και επιδρομές, κυρίως τον 8ο και 9ο αιώνα, από τους Σαρακηνούς.

Αυτό ανάγκασε τους παράκτιους πληθυσμούς να εγκαταλείψουν τους αρχαίους οικισμούς και να οχυρωθούν γύρω από την μεσαιωνική Ακρόπολη της Αθήνας και πιθανότατα σε αυτή την εποχή χρονολογείται η βασιλική κοιμητηριακή εκκλησία των Τραχώνων, τα ερείπια της οποίας σώζονται σήμερα στον κήπο του σημερινού ναού της Ζωοδόχου Πηγής Αλίμου. 

Τα ερείπια της βασιλικής κοιμητηριακής εκκλησίας των
Τραχώνων, που σώζονται στον κήπο του σημερινού
ναού της Ζωοδόχου Πηγής Αλίμου.
πηγή

Ο αρχαιολόγος Λαζαρίδης χρονολόγησε τη βασιλική αυτή στον 6ο αιώνα, όμως νεώτεροι αρχαιολόγοι υποθέτουν πιο πιθανή τη χρονολόγηση στην Πρωτοβυζαντινή εποχή.

Στη Μεσοβυζαντινή περίοδο (843 - 1204), στους Τράχωνες επανέρχονται οι μόνιμοι κάτοικοι, καθώς έχουμε αρχαιολογικά ευρήματα τόσο στο Λόφο Πανί (αγροκτηνοτροφική εγκατάσταση), όσο και στις οδούς Παλαιστίνης και Ελικωνιδών, που χρονολογούνται στο 10ο και 11ο αιώνα (Μεσοβυζαντινή περίοδος). 

Την ίδια εποχή αναπτύσσεται ξανά και ο οικισμός στο κτήμα Γερουλάνου, που μάλλον δεν εγκαταλείφθηκε πλήρως εκείνα τα δύσκολα χρόνια και οι χριστιανοί ξαναχτίζουν το σημερινό πλέον ναό των Εισοδίων, καθώς ο αρχικός παλαιοχριστιανικός ναός είχε καταστραφεί πια. 

Ο ναός των Εισοδίων στη δεκαετία του 1930 

πηγή

Δεν είναι βέβαιο αν ήταν κτίσμα κάποιου γαιοκτήμονα της εποχής ή ένα μικρό μοναστήρι ούτε είμαστε βέβαιοι για το πότε ακριβώς κτίσθηκε ο σημερινός ναός. 

Υποθέτουμε ότι είναι του τέλους του 10ου έως τον 13ο αιώνα ενώ είναι βέβαιο ότι ο Ναός λειτουργούνταν και στην τουρκοκρατία. 

Τον 16ο αιώνα οι τότε κάτοικοι της περιοχής, που εκκλησιάζονταν στον Ναό,  πρόσθεσαν δύο γωνιακά διαμερίσματα και επιμήκη νάρθηκα, για να διπλασιάσουν τη χωρητικότητα.

Η επέμβαση αυτή ήταν ασφαλώς άκομψη, διότι παραμόρφωσε τον αρχικό τύπο και τις αρμονικές αναλογίες του ναού, αλλά στα δύσκολα χρόνια της τουρκοκρατίας δεν είχαν συνήθως τη δυνατότητα οι Έλληνες να χτίζουν νέους ναούς, αλλά έκαναν παρεμβάσεις στους υπάρχοντες ναούς. 

Άποψη των τοιχογραφιών του ναού 

πηγή

Τον 17ο - 18ο αιώνα, αγιογραφήθηκε ο ναός με τις τοιχογραφίες να μιμούνται παλαιότερη τεχνοτροπία αφού είναι συντηρητικές και με αυστηρά μετωπικές μορφές ενώ  το 1948 ο αγιογράφος Αγήνωρ Αστεριάδης αγιογράφησε και το εσωτερικό του ναού με τις τοιχογραφίες σήμερα να έχουν αποκατασταθεί.

Για αιώνες ο Ναός αποτελούσε πνευματικό καταφύγιο των σκλαβωμένων Ελλήνων των Τραχώνων, όμως μία ακόμα λανθασμένη επέμβαση ήταν το ότι οι τοίχοι της εκκλησίας επιχρίστηκαν με ασβέστη, κάτι που έκρυψε τον υπέροχο κεραμοπλαστικό διάκοσμο, που είναι το κύριο μέσο χρονολόγησης. 

Έτσι οδηγήθηκε ο καθηγητής Αναστάσιος Ορλάνδος στην εσφαλμένη χρονολόγηση του ναού στο 16ο αιώνα, ενώ η χρονολόγησή του είναι μεταξύ 10ου και 13ου αιώνα. 

Με βάση προφορικές μαρτυρίες που έχουμε, ο ναός κάηκε από τους Τούρκους λίγο πριν ή μετά την επανάσταση του 1821, αλλά επανήλθε σε λειτουργία, όταν μετά το 1830 το κτήμα περιήλθε στην οικογένεια Λουριώτη και τον 19ο αιώνα τοποθετήθηκε το σημερινό ξύλινο τέμπλο και ιστορήθηκε η υπέροχη εικόνα των Εισοδίων που σώζεται μέχρι σήμερα. 

Άποψη τοις τοιχοποιίας του ναού μετά την αναστύλωση

πηγή

Αρχιτεκτονική του Ναού.

Διακρίνεται σε τρεις οικοδομικές φάσεις. 

Στην αρχική του μορφή είχε σχήμα ελεύθερου σταυρού με κυλινδρικό τρούλο και κωνική στέγη, αετωματικές στέγες στις κεραίες του σταυρού που σχηματίζουν αμβλεία γωνία και ημικυκλική αψίδα ιερού, χωρίς νάρθηκα, με αποτέλεσμα να έχει πολύ μικρή χωρητικότητα. 

Αυτό το στοιχείο σε συνδυασμό με το ότι βρέθηκαν οστά στο κατώφλι της αρχικής εισόδου φανερώνουν ότι ο ναός πρέπει να κτίστηκε από κάποιο γαιοκτήμονα της εποχής ως, ταφικό κυρίως παρεκκλήσιο της οικογένειάς του και αντίστοιχα παραδείγματα έχουμε την ίδια εποχή στο Μυστρά.

Ο τύπος αυτός εντοπίζεται και σε άλλες υστεροβυζαντινές εκκλησίες της Αττικής, όπως οι άγιοι Τεσσαράκοντα στο Συκάμινο, η Παναγία Βαραμπά και ο Ταξιάρχης Δάγλας στο Μαρκόπουλο, σε αυτούς τους ναούς, όμως, οι εγκάρσιες κεραίες του σταυρού προεξέχουν ελάχιστα από τη βάση του τρούλου. Αντίθετα, στα Εισόδια οι κεραίες είναι ιδιαίτερα εκτεταμένες, σαν πτέρυγες, ενώ η ανατολική κεραία είναι τόσο στενή, ώστε η αψίδα του ιερού εφάπτεται ακριβώς στους εγκάρσιους τοίχους, όπως γινόταν στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές.

Άποψη του ναού πρίν την αναστύλωση

πηγή

Αυτά τα στοιχεία απηχούν δεδομένα της πρώτης χριστιανικής χιλιετίας, αφού στην υστεροβυζαντινή περίοδο σπανίζουν οι ναοί αυτής της τυπολογίας, ιδίως στην Αττική, οπότε ο ναός των Εισοδίων αποκτά ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον. 

Εξωτερικά ο ναός είναι κτισμένος με επιμελημένη αργολιθοδομή και σειρές πλίνθων ενώ το γενικότερο αρχιτεκτονικό πλάσιμο χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη κομψότητα και οι αναλογίες του ναού είναι απόλυτα συμμετρικές. 

Τόσο στον τρούλο όσο και στην αψίδα του ιερού υπάρχουν στενά μονόλοβα παράθυρα που περιβάλλονται από πλίνθινο τόξο και οδοντωτή ταινία ενώ στην τοιχοποιία διακρίνονται και αρκετά λίθινα μέρη σε δεύτερη χρήση, προφανώς από αρχαία ή παλαιοχριστιανικά κτίρια που υπήρχαν στην ίδια θέση, που όπως γνωρίζουμε ήταν το κέντρο του αρχαίου Δήμου Ευωνύμου.

Μαρμάρινη στήλη παλαιότερου μνημείου, στον Ναό

πηγή

Αργότερα, κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, προστέθηκαν δύο μικρά γωνιακά διαμερίσματα εκατέρωθεν της δυτικής κεραίας του σταυρού και προστέθηκε επιμήκης νάρθηκας για να αυξηθεί περισσότερο η χωρητικότητά του. 

Αυτό το στοιχείο φανερώνει ότι πλέον ο ναός φιλοξενούσε περισσότερους χριστιανούς και προφανώς λειτουργούσε σαν ενορία στην αγροτική περιοχή των Τραχώνων, που όπως και στην αρχαιότητα ήταν αραιοκατοικημένη και εκτός του κέντρου της πόλης της Αθήνας.

Νεότερη Εποχή.

Στα νεώτερα χρόνια το κτήμα Τραχώνων πέρασε αλλεπάλληλες περιπέτειες αρχής γενομένης της πώλησής του στον Μαρίνο Γερουλάνο το 1918 και έκτοτε ονομάστηκε κτήμα Γερουλάνου.

Το 1992 οι κληρονόμοι του Γερουλάνου πουλάνε το κτήμα στην γερμανική εταιρεία ΜΑΚΡΟ Cash And Carry με τιμή πώλησης 2,5 δισεκατομμύρια δραχμές με την λειτουργία του ναού να συνεχίζεται ομαλά όταν ξαφνικά το 2010, μετά από έκθεση της Πολεοδομίας Αργυρούπολης για την επικινδυνότητα του ναού, η ΜΑΚΡΟ άλλαξε τα κλειδιά της πύλης και της θύρας της εκκλησίας και εμπόδιζε έτσι την πρόσβαση στο ναό, καταργώντας τη νόμιμη θρησκευτική χρήση και την επισκεψιμότητά του. 

Άποψη των τοιχογραφιών του ναού 

πηγή

Οι κάτοικοι όμως αντέδρασαν έντονα και συντονισμένα, ενώ κατέθεσαν και ασφαλιστικά μέτρα που εκδικάστηκαν στις 29/1/2014 στο Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών και το δικαστήριο εξέδωσε την  απόφαση 7341/2014, που ανέφερε:

«ΥΠΟΧΡΕΩΝΕΙ την καθής (σημ. “ΜΑΚΡΟ”) να επιτρέπει την είσοδο στην ιδιοκτησία της στο Κτήμα Τράχωνες από την οδό Αρχαίου Θεάτρου αρ. 7, την πρόσβαση μέσω της εκεί υπάρχουσας διόδου στον Ιερό Ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου και την αποχώρηση από εκεί: 

1) Την παραμονή της εορτής του στις 20 Νοεμβρίου από ώρα 08:00 έως ώρα 17.00 και ανήμερα της εορτής του στις 21 Νοεμβρίου από ώρα 06.30 έως ώρα 17.00 απεριορίστου αριθμού προσώπων και ιερέων.

Άποψη των τοιχογραφιών του ναού 

πηγή

2) Δύο φορές το μήνα και συγκεκριμένα κάθε πρώτη και τρίτη Πέμπτη κάθε μήνα, από ώρα 08.00 έως ώρα 11.00, μέχρι 150 προσώπων και ιερέως επίσης, καθώς και να διατηρεί ανοικτή την είσοδο του ναού τις ίδιες ως άνω ημέρες και ώρες. 

ΑΠΕΙΛΕΙ δέ σε βάρος της καθής χρηματική ποινή ύψους πεντακοσίων (500) ευρώ για κάθε παραβίαση της απόφασης …»

Με αφορμή όμως την είσοδο στο Ναό, για εκπαιδευτικούς σκοπούς μαθητών Σχολείου, οι οποίοι υπερέβησαν τον αριθμό των 150 ατόμων, η ΜΑΚΡΟ έστειλε, αρχές Νοεμβρίου 2014, εξώδικο στα μέλη της Επιτροπής Κατοίκων Αλίμου για τους Τράχωνες επισημαίνοντας την «παράβαση» και ζητώντας να μην ξανά επιτραπεί η είσοδος σε «υπεράριθμους» μαθητές.

Άποψη των τοιχογραφιών του ναού, η Πλατυτέρα 

πηγή

Στις 21 Νοεμβρίου του 2014, όμως και ανήμερα της εορτής του Ιερού Ναού των Εισοδίων υπογράφεται η μεταβίβαση όλων των περιουσιακών στοιχείων (και το κτήμα Τράχωνες) της εταιρείας ΜΑΚΡΟ στην ελληνική εταιρεία Σκλαβενίτη.

Η εταιρεία Σκλαβενίτη, επιτρέπει πλέον την επαφή των κατοίκων με την πολιτιστική του κληρονομιά καθώς και την απρόσκοπτη βέβαια άσκηση των θρησκευτικών καθηκόντων τους στον Ιερό Ναό. 

Το 1972 το εκκλησάκι είχε ανακηρύχθηκε και επίσημα ως ιστορικό και διατηρητέο μνημείο όμως από το 2009 και έπειτα είχε παρουσιάσει κάποια σοβαρά στατικά προβλήματα και υπήρχε άμεσος κίνδυνος να καταρρεύσει.

Άποψη των τοιχογραφιών του ναού 

πηγή

Τον Απρίλιο του 2012 άρχισαν οι εργασίες επισκευής και αναστύλωσης του Ναού, η μελέτη ήταν του Σταύρου Μαμαλούκου, εκτελέστηκαν από την εταιρεία Μνημειοτεχνική των Αφών Κουφόπουλου, με την επίβλεψη της 1^ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και ολοκληρώθηκαν το 2013.

Τον Φεβρουάριο του 2019 συμφωνήθηκε μεταξύ του δήμου Αλίμου και του κ. Σκλαβενίτη, η εκχώρηση στο Δήμο 80 στρεμμάτων από τα 110 συνολικά της έκτασης, μεταξύ των 80 στρεμμάτων περιλαμβάνονται το δάσος, οικήματα της οικογένειας Γερουλάνου, το Βυζαντινό εκκλησάκι της Κοίμησης της Θεοτόκου κ.ά καθώς και η πολεοδόμηση εκ μέρους του επιχειρηματία των υπόλοιπων 30 στρεμμάτων με τον χαμηλό συντελεστή οικοδόμησης 0,6%.

Σήμερα το εκκλησάκι των Εισοδίων στο Κτήμα Γερουλάνου που αποτελεί παρεκκλήσι της Ενορίας του Ιερού Ναού Ζωοδόχου Πηγής Τραχώνων, ανοίγει και είναι επισκέψιμο κάθε Τετάρτη 5.00 μ.μ ως 7.00 μ.μ. και κάθε Σάββατο 7.30 π.μ ως 12.30 το μεσημέρι.

Τηλέφωνο επικοινωνίας: 210 - 9912258, zoodohoupigis@gmail.com 

Πατήρ Διονύσιος Κατσούλης, Εφημέριος Ι.Ν. Ζωοδόχου Πηγής Τραχώνων  – Αρχαιολόγος

Διεύθυνση Ναού:  Κουμουνδούρου 94, ΤΚ 17456, Άλιμος

Ιερός Ενοριακός Ναός Ζωοδόχου Πηγής Τραχώνων.