Μονή Ζυγού, Φραγκόκαστρο Ουρανούπολη

Είναι το αρχαιότερο μοναστήρι του Αγίου Όρους, βρίσκεται σήμερα εκτός των ορίων του Αγίου Όρους και μπορούν  πλέον να το επισκέπτονται οι γυναίκες..

Η Μονή Ζυγού είναι ένα παλιό αγιορείτικο μοναστήρι το οποίο ιδρύθηκε στα μέσα του 10ου αιώνα και καταστράφηκε λίγο πριν από το 1198. Βρίσκεται περίπου 2 χιλιόμετρα ανατολικά της Ουρανούπολης Χαλκιδικής, ακριβώς έξω από τα όρια του Αγίου Όρους, σε μια θέση γνωστή και ως Φραγκόκαστρο. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι βρίσκεται μόλις σαράντα μέτρα έξω από την σημερινή οριογραμμή του Αγίου Όρους.

  

Άποψη του Ιερού και του μαρμάρινου τέμπλου
πηγή

Με τις τελευταίες ανασκαφές διαπιστώθηκε ότι η Μονή κτίσθηκε σε θέση όπου προϋπήρχαν εγκαταστάσεις από τον 4ο π.Χ. μέχρι και τον 6ο μ.Χ. αιώνα. 

Tο καθολικό, το οποίο, αν και λειτούργησε ως καθολικό Μονής μόνο για 150 χρόνια, είχε τέσσερις οικοδομικές φάσεις, γεγονός που υποδηλώνει την ταχεία άνθηση της Μονής. 

Πρόκειται για έναν «Κωνσταντινοπολίτικο» ναό σταυροειδή, εγγεγραμμένο τετρακίονο με λιτή, νάρθηκα και δύο προσκολλημένα, κτιριακά, παρεκκλήσια. 

Το Καθολικό άρχισε να κτίζεται κατά το πρώτο μισό του 11ου αιώνα και είναι κτήριο αποτελούμενο από τέσσερις σαφώς διακρινόμενες οικοδομικές φάσεις. Αρχικώς οικοδομήθηκε ο σύνθετος τετρακιόνιος κυρίως ναός, με τον στενό νάρθηκα του. Οι μέγιστες εξωτερικές διαστάσεις του, χωρίς τις κόγχες, είναι 14.60 μέτρα Χ 9.70 μέτρα. 

Άποψη του Ιερού και του μαρμάρινου τέμπλου

Άποψη του δαπέδου του Καθολικού 
πηγή

Άποψη του δαπέδου του Καθολικού 
πηγή

Κάτοψη του Καθολικού
πηγή

Σε δεύτερη φάση προστέθηκε το βόρειο παρεκκλήσιο με τον κτητορικό τάφο, στην τρίτη προστέθηκε ο εξωνάρθηκας και στην τέταρτη το νότιο μονόχωρο τρουλλαίο παρεκκλήσιο με τον κτητορικό, επίσης, τάφο και ακολούθησε η κατασκευή των τριών επισήμων τάφων σε επαφή με τον νότιο τοίχο του Καθολικού. 

Σύμφωνα με στοιχεία φαίνεται να είναι από τα αρχαιότερα μοναστικά ιδρύματα της Αθωνικής χερσονήσου και ήρθε στο φως από την σκαπάνη του γνωστού αρχαιολόγου Δρος Ιωακείμ Παπάγγελου μετά από έρευνα το 1984. 

H παρουσία της Μονής του Ζυγού στην Ουρανούπολη συμβάλλει, αν μη τι άλλο, στην ελαχιστοποίηση των παραπόνων από τις γυναίκες αφού το αρχαιότερο μοναστήρι του Αγίου Όρους μπορούν πλέον να επισκέπτονται και οι γυναίκες, που επιθυμούν να γνωρίσουν από κοντά την αρχιτεκτονική και την ιστορία της μοναστικής πολιτείας του Άθω! 

 είσοδος του καθολικού
πηγή

Oπως αναφέρει ο επιστημονικός υπεύθυνος της ανασκαφής : «το Αγιο Ορος από τότε που άρχισε να κατοικείται συνεχώς ανανεώνεται. Ετσι, εαν κάποιος θέλει να μελετήσει τις εντός του Αγίου Ορους μονές από άποψη αρχαιολογική, κτιριολογική και οργάνωσης του λατρευτικού χώρου, πρέπει να ψάξει αλλού. Η μονή Ζυγού ιδρύθηκε τον 10ο αιώνα και το 1198 ήταν ήδη ερημωμένη. Λιθολογήθηκε ελάχιστα – άρα ό,τι υπάρχει εκεί είναι του αρχαίου Αγίου Ορους». 

Στην ανασκαφή του Μοναστηριακού συγκροτήματος ο επισκέπτης θα δει επίσης τόσο το κάστρο όσο και τους πύργους. 

Το κάστρο αποτελείται από πέντε διαφορετικές οικοδομικές φάσεις που είναι όλες παλαιότερες του 1211. 

Η εντός των τειχών επιφάνεια φτάνει συνολικά τα 5.5 στρέμματα και τα τείχη του συγκροτήματος είχαν 11 πύργους – κάποιοι από τους οποίους αναστηλώνονται το τελευταίο διάστημα. 

Όλο το δάπεδο του ναού ήταν κοσμημένο με ένα εξαίσιο, πρωτότυπο και πλούσιο μαρμαροθέτημα του 11ου αιώνος, όμοιο του προς το οποίο δεν υπάρχει πουθενά τόσο στο Άγιο Όρος όσο και πουθενά αλλού στην Ελλάδα. 

μαρμάρινα ανάγλυφα από το καθολικό, αρχές 11ου αιώνα

πηγή

μαρμάρινα στοιχεία στο ναό

πηγή

μαρμάρινα στοιχεία στο ναό

πηγή

Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης
Τοιχογραφία του 1547, Καθολικό Μονής Διονυσίου
πηγή

Όταν ο Όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης, κατά κόσμο Αβραάμιος, ο ιδρυτής της Μεγίστης Λαύρας, πρωτοήρθε στο Άγιο Όρος γύρω στο 958, εγκαταστάθηκε στην περιοχή της Μονής του Ζυγού. 

Εκεί έκανε την πρώτη ασκητική του δοκιμασία υπό την επίβλεψη ενός γέροντος μοναχού της περιοχής. 

Όμως η πρώτη αναφορά του τοπωνυμίου «Ζυγός» γίνεται σε κάποιο έγγραφο του 942, στο οποίο δεν προσδιορίζεται όμως αν το όνομα αυτό αναφέρεται σε τοποθεσία, μοναστήρι ή ακόμα και σε κάποιο οικισμό. 

Η πρώτη σαφής αναφορά για την ύπαρξη της Μονής του Ζυγού γίνεται το 992, όταν το μοναστήρι ήτανε ήδη ένα πολύ σημαντικό μοναστικό κέντρο με ιδιαίτερο και σαφή ρόλο στη λειτουργία της ευρύτερης Αθωνικής πολιτείας. 

Το 1018 όταν ηγούμενος της Μονής Ζυγού ήτανε ο Νύφων αυξήθηκε η περιουσία της Μονής με την χορήγηση εκτάσεων από την Αγιορείτικη κοινότητα και την ίδια περίοδο επεκτάθηκε και το κτιριακό της συγκρότημα ενώ κτίσθηκε και το νέο Καθολικό (κεντρικός ναός), το οποίο έχει εντοπισθεί και αποτελεί το βασικό στόχο στην ανασκαφική αλλά και αναστηλωτική προσπάθεια που συνεχίζεται ακόμη μέχρι και σήμερα. 

Ερείπια της Μονής Ζυγού
πηγή

Τον 11ο αιώνα η Μονή του Ζυγού ήτανε ένα από τα σημαντικότερα Αγιορείτικα μοναστήρια με υψηλή θέση στην ιεραρχία των μονών. 

Φαίνεται, ότι μέσα σε έναν αιώνα ολοκληρώθηκε το κτιριακό συγκρότημα, όπως διακρίνεται σήμερα μετά την ανασκαφική έρευνα και πρόκειται για ένα πεντάπλευρο περίπου κάστρο, ενισχυμένο από δέκα ή έντεκα πύργους, το οποίο περικλείει έκταση 5,5 στρεμμάτων. 

Το κάστρο αποτελείται από πέντε, τουλάχιστον, οικοδομικές φάσεις, όλες παλαιότερες του 1211 και για λόγους που δε γνωρίζουμε, στα τέλη του 12ου αιώνα η Μονή ήταν έρημη και με χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Αλεξίου Αγγέλου Κομνηνού παραχωρήθηκε μαζί με τα μετόχια της στην επανασυσταθείσα Μονή Χιλανδαρίου. 

Ερείπια της Μονής Ζυγού
πηγή

Το 1206, εγκαταστάθηκε στο κάστρο του Ζυγού ένας Φράγκος άρχοντας με τον στρατό του, που εξορμούσε και λεηλατούσε το Άγιον Όρος, ώσπου, το 1211, με παρέμβαση του Πάπα της Ρώμης εκδιώχθηκε, για αυτόν το λόγο τα ερείπια της Μονής είναι γνωστά σήμερα ως "Φραγκόκαστρο" ενώ κατά τη διάρκεια της λειτουργίας της η μονή ήταν αφιερωμένη στον Προφήτη Ηλία. 

Η εγκατάλειψη που ακολούθησε μετέτρεψαν τη μονή σε ένα σωρό ερειπίων, που αποτελούσε πηγή οικοδομικών υλικών για τους κατοίκους της περιοχής μέχρι το 1980. 

Μέσα και γύρω από την Μονή λειτουργούσαν έξι ασβεστοκάμινοι και χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι από εδώ προήλθε ο ασβέστης που χρειάστηκε για να κτισθεί το κτίριο του Ξενία στην Ουρανούπολη, το 1960. 

Ερείπια της Μονής Ζυγού
πηγή

Οι τοιχοποιίες του ναού σώζονται σε ύψος 2 - 4 μέτρων, τα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη του, έργα περίτεχνα, λεηλατήθηκαν μερικώς σε πολύ πρώιμη φάση και τα περισσότερα από όσα έμειναν ήταν διαμελισμένα.

Οι τέσσερις κίονες, που συγκρατούσαν τον τρούλο, λείπουν, όμως διατηρείται στην θέση του, σχεδόν ακέραιο, το μαρμάρινο διάφραγμα του βορείου δίλοβου ανοίγματος του κυρίως ναού. 

Το εσωτερικό του ναού ήταν επιχρισμένο με λεπτόκοκκο πατητό ασβεστοκονίαμα και ήτανε τοιχογραφημένο. 

Στον νάρθηκα διατηρήθηκαν τμήματα από την μεγάλη παράσταση του Ευαγγελισμού και διάλιθοι σταυροί, ενώ στην κόγχη της προθέσεως του νότιου παρεκκλησίου αποκαλύφθηκαν δύο στρώματα τοιχογραφιών, με την ίδια παράσταση, ενός ολόσωμου ιεράρχη, πιθανώς του αγίου Νικολάου. 

Στα δάπεδα του Καθολικού και του βόρειου παρεκκλησίου υπάρχουν εξαιρετικής τέχνης μαρμαροθετήματα, προφανώς έργα του 11ου αιώνα, τα οποία σώζονται σε ικανοποιητική κατάσταση ενώ κατά τον 16ο - 17ο αιώνα, όταν το Καθολικό ήταν μισοερειπωμένο, εγκαταστάθηκε ένα συγκρότημα ελαιουργείου στον νάρθηκα.

Απομεινάρια του ελαιουργείου

πηγή

Ενα δεύτερο ελαιουργείο εγκαταστάθηκε, την ίδια εποχή, σε ένα ερειπωμένο, ήδη τότε, κτίριο στην αυλή της Μονής , αλλά η λειτουργία τους σταμάτησε πριν το 1858. 

Η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως πολλά ευρήματα, ενώ οι ανασκαφικές και αναστηλωτικές εργασίες βρίσκονται σε εξέλιξη. 

Τα σημαντικότερα κινητά ευρήματα της Μονής είναι ο μαρμάρινος αρχιτεκτονικός διάκοσμος καθώς και τα μαρμαροθετημένα ψηφιδωτά δάπεδα, χαρακτηριστικό της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, επίσης ξεχωρίζουν τρία μολυβδόβουλα του 11ου αιώνα, κλείστρα βιβλίων, ένα αργυρό επίχρυσο μετάλλιο με χαρακτή παράσταση της αγίας Παρασκευής, μία μικροσκοπική σφραγίδα, εγκόλπιο με παράσταση Αρχαγγέλου, υάλινες ψηφίδες από εντοίχιο ψηφιδωτό, χάλκινες βελόνες και δακτυλήθρες, μαχαίρια, νομίσματα 11ου και 12ου αιώνα, εφυαλωμένη κεραμική και γυάλινα αγγεία της ίδιας εποχής. 

Το μολυβδόβουλο του "ταπεινού Αθανασίου" , 10ος - 11ος αιώνας

Κλείστρα βιβλίων, 11ος - 12ος αιώνας

Εφυαλωμένα αγγεία, 2ο μισό του 12ου αιώνα

Γυάλινα καντήλια, 2ο μισό του 12ου αιώνα

Οι ανασκαφές στην παρούσα φάση γίνεται στο καθολικό της μονής, στη Νοτιοανατολική πτέρυγά της και σε σποράδην τομές για την κατανόηση των κατόψεων της μονής, από την ΥΠΠΟ / 10η Εφορεία Βυχαντινών Αρχαιοτήτων με επιστημονικό υπεύθυνο τον αρχαιολόγο Ιωακείμ Αθ. Παπάγγελο και χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Πολιτισμού και το Γ’ Κ.Π.Σ.

Επίσης για την προστασία και την ανάδειξη του μοναστηριακού συγκροτήματος η 10η Εφορεία βυζαντινών αρχαιοτήτων προχώρησε σε αναστηλωτικές και στερεωτικές επεμβάσεις στο μνημείο, και συγκεκριμένα στη νότια πτέρυγα της Μονής, καθώς και στη δυτική όψη του καθολικού. 

Ταυτόχρονα, διενεργούνται στερεώσεις των τοίχων του καθολικού, στερέωση και συγκόλληση των μαρμάρινων αρχιτεκτονικών μελών του αλλά και σημαντικός καθαρισμός όπως και την αναγκαία στερέωση των μαρμαροθετημάτων. 

Το μνημείο είναι επισκέψιμο και για την καλύτερη οπτική των επισκεπτών αλλά και για να μην προκληθούν φθορές κατά την επίσκεψή τους τοποθετήθηκε ειδικό γυάλινο πάτωμα. Όλοι οι επισκέπτες μπορούν μέσα από ειδικές διαδρομές εντός της Μονής να θαυμάζουν τα ευρήματα και να παρακολουθούν από κοντά την εξέλιξη των ανασκαφών. 

Τηλέφωνο 10ης ΕΒΑ: (+30) 2310 285163