βυζαντινός Ναός Παναγίας Παντάνασσας Μονεμβασιάς.

πηγή

Σε μικρή απόσταση από το χωριό Παντάνασσα στην Μονεμβασιά, ορθώνεται ο εντυπωσιακός ομώνυμος βυζαντινός Ναός της Παναγίας Παντάνασσας της Μονεμβασιάς ή της Γερουμάνας, γνωστός και ως ναός του Αγίου Αθανασίου, από την παλαιότερη ονομασία του γειτονικού χωριού Κρυόβρυση, των Βατίκων Λακωνίας.

 

Άποψη της εισόδου του ναού και του περιβόλου

Βρίσκεται 120 μέτρα πάνω από το ομώνυμο χωριό Παντάνασσα και αγναντεύει το Λακωνικό Κόλπο και το Σαγιά στη Μάνη.

Η λαϊκή παράδοση θέλει την πριγκίπισσα Ειρήνη Παλαιολογίνα, νόθη κόρη του βασιλιά Ανδρόνικου Γ' Παλαιολόγου, να έχτισε την εκκλησία το 14ο αιώνα. 

Ωστόσο όμως ως αποδεκτός χρόνος κτίσης, της βυζαντινής εκκλησίας της Παναγίας Παντάνασσας, ίσως άλλοτε ενός καθολικού κάποιας μονής, θεωρείται ο 12ος αιώνας κατά τον Αναστάσιο Ορλάνδο που έκανε μια σπουδαία μελέτη για τον Ναό, βγάζοντάς τον από την αφάνεια, στον πρώτο τόμο του Αρχείου των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, το 1935.

 Άποψη του Ναού

Άποψη του εντυπωσιακού τρούλου και της 
εξωτερικής τοιχοποιίας του ναού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

Πρόσφατη μελέτη όμως, της αρχαιολόγου Ασπασίας Λούβη τον χρονολογεί στα 1400 - 1404.

Πρόκειται για περίτεχνο βυζαντινό ναό, πεντάτρουλο, οκταγωνικού ρυθμού, κοιμητηριακό και τρισυπόστατο, αφιερωμένος στην Παναγία, τον Άγιο Αθανάσιο αλλά και τον Άγιο Σπυρίδωνα, ενώ παρουσιάζει πολλές ομοιότητές με τις εκκλησίες της Παντάνασσας του Μυστρά και της Άρτας.

Ο ναός είναι σχεδόν τετράγωνος σε κάτοψη, σταυροειδής εγγεγραμμένος και με έναν μεταγενέστερο νάρθηκα ενώ ο σχεδιασμός του χαρακτηρίζεται από ακρίβεια και απόλυτη συμμετρία ενώ έχει και πέντε τρούλους, έναν κεντρικό τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις κίονες εσωτερικά, καθώς όμως και ακόμη τέσσερις μικρότερους τρούλους, στα γωνιακά διαμερίσματα. 

Άποψη του Ναού

 Άποψη του Ναού

Μια από τις διασωθείσες τοιχογραφίες επάνω από
το Ιερό Βήμα του ναού - Αρχείο ΙΑΑ
© Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

Αυτή η διαμόρφωση, σε συνδυασμό με την πλινθοπερίκλειστη κατασκευή των τοίχων, αμελέστερη στο κατώτερο τμήμα, και ορισμένα ακόμη δομικά χαρακτηριστικά, παραπέμπουν σε επιδράσεις από την παράδοση της Δύσης, συνδυασμένες με στοιχεία της παραδοσιακής βυζαντινής αρχιτεκτονικής.

Εσωτερικά διατηρούνται μόνο κάποια τμήματα του αρχικού τοιχογραφικού διακόσμου, έργα καλής ποιότητας, χαρακτηριστικό της παλαιολόγειας τέχνη, οι οποίες καθαρίστηκαν από συντηρητές της 5ης Εφορείας βυζαντινών αρχαιοτήτων, ενώ γίνονται προσπάθειες για την τελική μελέτη στερέωσης και ανάδειξής τους.

Το ιερό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με κτιστό τέμπλο στο οποίο υπάρχουν εσοχές για την τοποθέτηση φορητών εικόνων.

Ο ναός του Αγίου Αθανάσιου της Παντάνασσας της Μονεμβασιάς ή της Γερουμάνας βρίσκεται περίπου στο μέσο της διαδρομής από τους Μολάους προς τη Νεάπολη.

Φτάνεις στον Ναό μέσα από το χωριό, Παντάνασσα, ακολουθώντας τις πινακίδες προς την Μονεμβασιά, καθώς 1700 μέτρα μετά και 700 μέτρα προ του χωριού Κρυόβρυση, υπάρχει στα αριστερά ένας δρόμος ο οποίος οδηγεί μετά από 1.100 μέτρα περίπου, στον Ναό που δίπλα του, βρίσκεται και το κοιμητήριο του χωριού που οφείλει το όνομα του σε αυτόν. 

Άποψη του εσωτερικού χώρου του ναού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

Νότια του ναού σώζεται η πρώτη σταθερή βυζαντινού πυργοειδούς κωδωνοστασίου, η μορφή του οποίου είναι αποτέλεσμα νεώτερων επεμβάσεων καθώς σύμφωνα με επιγραφή στο αέτωμα του , το 1897 ανεγέρθηκε επί του δυτικού τοίχου το νεοκλασικό αυτό μονόλοβο κωδωνοστάσιο.

Με το ναό σχετίζονται επίσης δύο όμορα ερειπωμένα κτίσματα, από τα οποία το δυτικότερο λειτουργούσε ως δημοτικό σχολείο.

Από τον αυλόγυρο της Παντάνασσας ξεκινά και το πολύ ενδιαφέρον μονοπάτι που, μέσα από μία μοναδική κατάφυτη διαδρομή και με μία εκρηκτικά πλούσια χλωρίδα αλλά και μικροπανίδα μας οδηγεί στο μοναδικό και μυστήριο "Πύργο της Βασιλοπούλας".

Άποψη της τοιχοποιίας του Ναού, τρίλοβο παράθυρο
πηγή

Η ιστορία λέει, πως η Βασιλοπούλα αυτή ήτανε η κόρη του Αυτοκράτορα Ιουστινιανού Α´ του Μεγάλου.

Έπασχε από φυματίωση και έπρεπε να βρίσκεται σε καθαρό κλίμα, διότι ήταν η μόνη λύση να γιατρευτεί, έτσι πήγε στην Κρυόβρυση της Λακωνίας και έφτιαξε έναν πύργο για να μένει, αλλά μετά από κάποια χρόνια απεβίωσε.

Αυτό όμως φαίνεται να είναι ένας μύθος, καθώς δεν είναι αποδεδειγμένο, η πιο ρεαλιστική εκδοχή είναι, πως ο πύργος χρησιμοποιούνταν ως παρατηρητήριο από στρατιώτες του τότε Δεσποτάτου του Μυστρά για τυχόν επιθέσεις από πειρατές, καθώς το κάστρο έχει θέα προς τον Λακωνικό κόλπο.

Πράγματι όμως είναι πιθανό ο Ναός να συνδέεται με την ιστορία των παιδιών του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, που έμειναν με τον αδελφό του, Θεόδωρο, Δεσπότη του Μυστρά, όταν ο ίδιος κατέφυγε στη Δύση, και λέγεται ότι τάφηκαν στην περιοχή της Μονεμβασιάς, όπου ήλθαν όταν ο Μυστράς καταλήφθηκε από τους Ιωαννίτες ιππότες, το 1400.

Άποψη του κεντρικού χορού του Ναού

Άποψη του Νάρθηκα του Ναού

Άποψη του εσωτερικού του Ναού

Άποψη του Ναού
πηγή

Πάντως είναι γεγονός ότι ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β’ Παλαιολόγος με χρυσόβουλο λόγο του το 1405  παραχώρησε στη μητρόπολη Μονεμβασιάς τη χώρα του Ελικόβουνου, όπου βρίσκεται η Παντάνασσα και ο πύργος για να γίνεται λειτουργία υπέρ των ψυχών των παιδιών του που έχουν ταφεί πιθανότατα εδώ.

Επίσης, στις αρχές του 20ου αιώνα ο μακαρίτης Κωνσταντίνος Ζησίου αντέγραψε την επί του τοίχου του νάρθηκα επιγραφή " -- ΒΥΖΑΝΤΙΣ Α’ 125 --…" (1125;). 

Ακόμη, πρόσφατα από την Χάρης Καλλιγά η Παντάνασσα ταυτίστηκε με την Μονή του Αρχαγγέλου Μιχαήλ του Κοντοστεφάνου όπου τάφηκαν, μετά το 1400, τα τρία παιδιά του αυτοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγου.

Μια από τις διασωθείσες τοιχογραφίες στο εσωτερικό
του Ναού.

Το μνημείο αποκαταστάθηκε τα έτη 2006 - 2007 με την εποπτεία της 5ης Εφορείας βυζαντινών αρχαιοτήτων, επίσης το 2007 - 2008 εκτελέστηκαν στο ναό και τον περιβάλλοντα χώρο του εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης στις οποίες έχει συμβάλει ουσιαστικά η Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης υπό τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη κ.κ. Ευσταθίου

Την πρόταση όμως για το έργο την είχε ο Παντελής Κωνσταντινάκος που με την πολύ σημαντική στήριξη των ομογενών μας και με την καλή συνεργασία όλων το έργο της αναστήλωσης μπήκε σε πρόγραμμα ΕΣΠΑ.

Η πρόσβαση στον Ναό είναι πολύ εύκολη και μάλιστα υπάρχει χώρος στάθμευσης έξω από την εκκλησία.

Αξίζει κάποιος να επισκεφτεί τον χώρο που πέρα της θρησκευτικής, ιστορικής σημασίας σου δίνεται η δυνατότητα να θαυμάσεις την απεριόριστη θέα του Λακωνικού κόλπου βλέποντας στο βάθος τον πύργο της βασιλοπούλας.

Ο Ναός εορτάζει τρεις φορές τον χρόνο, αντίστοιχα στις 15 Αυγούστου, στις 2 Μαΐου και στις 12 Δεκεμβρίου και για επίσκεψη στον εσωτερικό χώρο του, μπορείτε να απευθύνεστε στον Ιερέα της Παντάνασσας, π. Χρήστο Γεωργακάκο, στα τηλέφωνα: 27340  - 23367 και 6972 - 122653.

πηγή