Παναγία της Βλαχέρνας, Αρτα.

πηγή

Βρίσκεται βορειοανατολικά της Άρτας στην απέναντι όχθη του Αράχθου ποταμού στο χωριό Βλαχέρνα και πήρε το όνομα απο την ξακουστή Παναγία των Βλαχερνών της Κωνσταντινούπολης. 

.

Άποψη του Ναού
πηγή

Ιδρύθηκε στο τέλος του 11ου αιώνα ως τρίκλιτη θολωτή βασιλική και μετασκευάστηκε σε τρουλλαίο στα μέσα του 13ου αιώνα από τον Μιχαήλ Β΄ Δούκα Κομνηνό. 

Είναι ένα λαμπρό δείγμα της δόξας και της θρησκευτικότητας των φίλεργων χριστιανών της Βυζαντινής Άρτας και των Κομνηνοδουκάδων δεσποτών τους.

Είναι κτισμένο αντικριστά στο ερειπωμένο παλάτι των Κομνηνών στο κάστρο και κλείνοντας στους κόλπους του δυο βασιλικές σαρκοφάγους, μοιάζει να αποτελεί τον αντίποδα μιας νοητής γέφυρας που παλιά ένωνε τη γεμάτη ζωή πόλη με τον ασκητικό αναχωρητισμό της μονής, το λίκνο της βασιλικής φύτρας με το αιώνιο ησυχαστήρι της, την αρχή και το τέλος μιας πολυκύμαντης και δημιουργικής ζωής που σφράγισε ολόκληρη την εποχή και τον πολιτισμό της.

Η είσοδος στον περίβολο του ναού
πηγή

Τραυματισμένο σήμερα το μνημείο, ασκεί όμως  μια ξεχωριστή γοητεία, όχι τόσο για την πρωτότυπη αρχιτεκτονική του, όσο για το μεγάλο όνομα και την ιστορία που κουβαλάει πάνω του. 

Στοιχεία πολύτιμα για την ιχνηλάτηση μιας συγκεκριμένης εποχής, μιας συγκεκριμένης τέχνης και τεχνοτροπίας, ενός συγκεκριμένου τόπου: της Άρτας του δεσποτάτου της Ηπείρου.

Στο νέο κτίσμα ενσωματώθηκαν υλικά και ολόκληρα τμήματα τοίχων απ' τον αρχικό ναό, όπως εύκολα το διακρίνει κανείς, κυρίως στη νότια και ανατολική πλευρά του μνημείου. 

Είναι εμφανές ότι ο νάρθηκας προστέθηκε λίγο αργότερα, δηλαδή στο τέλος του 13ου αιώνα, ενώ το κωδωνοστάσιο που είναι ενσωματωμένο στη δυτική πλευρά, είναι πολύ νεότερη προσθήκη (19ος αιώνας). 

Από το παλιό μοναστήρι μόνο ο ναός σώζεται ακέραιος, ενώ τα γύρω εγκαταλειμμένα κελιά, ο περιβολότοιχος και ο πυλώνας είναι κτίσματα του περασμένου αιώνα (συγκεκριμένα ο ωραίος τοξωτός πυλώνας κτίστηκε το 1833). 

Το εξωτερικό του ναού.

Άποψη του Ναού
πηγή

Εξωτερικά ο ναός δε φτάνει βέβαια το επίπεδο του μεγαλείου του Ναού της Παρηγορήτισσας ή την διακοσμητική κομψότητα του Ναού του Αγίου Βασιλείου Αγοράς.

Έχει όμως και αυτός τα δικά του ξεχωριστά στοιχεία που τον κάνουν αν όχι μεγαλειώδη, οπωσδήποτε εντυπωσιακό. 

Η Παναγία της Βλαχέρνας είναι μία εντυπωσιακή τρίκλιτη θολωτή βασιλική, με ένα τρούλλο σε κάθε κλίτος. 

Ο βόρειος τρούλλος βρίσκεται λίγο δυτικότερα από τον αντίστοιχο νότιο και αυτό γιατί είναι διαφορετικός και ο τρόπος στήριξής τους στο εσωτερικό του ναού και αυτή η ασυμμετρία της στέγης ενισχύει την άποψη ότι αρχικά ο Ναός της Παναγίας Βλαχέρνας έγινε ώς μία τρίκλιτη βασιλική και κατόπιν προστέθηκαν οι τρούλλοι. 

Άποψη του Ναού
πηγή

Στις πλάγιες πλευρές του ναού υψώνονται αετώματα, εντελώς ανόργανα και χωρίς λόγο τοποθετημένα, αφού εμποδίζουν τη θέα των τρούλλων, φαίνεται ότι τα αετώματα αυτά τα κατασκεύασαν οι τεχνίτες στην προσπάθειά τους να δώσουν στη στέγη το σχήμα του Σταυρού.

Η δικλινής στέγη του εξωτερικά ακαλαίσθητου νάρθηκα κρύβει τα περίτεχνα παράθυρα και τον κεραμοπλαστικό διάκοσμο της δυτικής πλευράς του ναού, στοιχείο που αποτελεί σαφή ένδειξη ότι ο νάρθηκας είναι μεταγενέστερη προσθήκη. 

Σε αυτό συνηγορούν τόσο η διαφορετική τοιχοδομή σε σχέση με το αρχικό κτίσμα, όσο βέβαια και οι εμφανείς συρραφές των τοίχων στα σημεία προσκόλλησής τους με τον κυρίως ναό.

Άποψη του Ναού

Αρχικά ο νάρθηκας είχε τρεις θύρες.

Aπό αυτές η μεν δυτική θύρα σήμερα είναι φραγμένη - διακρίνεται όμως εξωτερικά το τοξωτό της υπέρθυρο - οι δε πλάγιες θύρες σμικρύνθηκαν κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας.

Μάλιστα για την κατασκευή των υπέρθυρων και των υποστυλίων τους χρησιμοποιήθηκαν κομμάτια και απo το παλιό σπουδαίο μαρμάρινο τέμπλο.

O κυρίως ναός είχε αρχικά πέντε θύρες από τις οποίες οι δύο πλάγιες φράχτηκαν, οι δε δύο δυτικές, εκατέρωθεν της κύριας εισόδου, μετασκευάστηκαν σε παραθυροειδή ανοίγματα, μετά από την προσθήκη του νάρθηκα.

Ανατολικά ο ναός καταλήγει σε τρεις ανομοιόμορφες κόγχες, προσθέτοντας έτσι άλλη μια ιδιοτυπία στην όλη κατασκευή και υποδηλώνοντας την έλλειψη κατασκευαστικής προμελέτης.

Η τοιχοδομή του μνημείου δεν παρουσιάζει ομοιογένεια.

Αποτελείται από πλινθοπερίβλητους λίθους, τα τύμπανα όμως των αετωμάτων καθώς και οι τρούλλοι είναι εξ ολοκλήρου πλίνθινοι. 

Άποψη του Ναού

Σε όλο το μήκος της νότιας καθώς επίσης όμως και της δυτικής πλευράς του ναού της Παναγίας της Βλαχέρνας, προεξέχουν στην τοιχοποιία του παραστάδες οι οποίες στήριζαν τη στέγη μη σωσμένης σήμερα δυστυχώς μιάς πεσσοστήρικτης ανοιχτής στοάς, παρόμοιας με εκείνη που υπήρχε και στον Ναό της Παρηγορήτισσας.

Από την κεραμική διακόσμηση του ναού της Παναγίας της Βλαχέρνας ξεχωρίζουν τα πλίνθινα πλαίσια των παραθύρων καθώς επίσης και οι οδοντωτές ταινίες, καθώς και ποικίλα διάφορα άλλα σχέδια (σταυροί, δισέψιλον, ρόμβοι, κρινάνθεμα κ.ά.) μεμονωμένα ή ακόμη και σε ζωφόρους. Εντυπωσιακός βέβαια είναι και ο γλυπτός εξωτερικός διάκοσμος.

Στο επιστύλιο της νότιας θύρας υπάρχει
ανάγλυφη μορφή Αρχαγγέλου

Τα κομμάτια του παλιού μαρμάρινου τέμπλου που τειχίστηκαν στις πλάγιες θύρες του νάρθηκα, κοσμούνται με περίτεχνα ανάγλυφα ελικόφυλλα, συριακούς τροχούς, ρόδακες και ανθέμια που ενώνονται σε κόμβους.

Στο επιστύλιο της νότιας θύρας υπάρχει ανάγλυφη μορφή Αρχαγγέλου, ενώ το επιστύλιο της βόρειας θύρας φέρει παράσταση δύο αντωπών παγωνιών που έχουν μπλεγμένους, τους λαιμούς τους.

Εκείνο που ξεχωρίζει λόγω της περίοπτης θέσης του από την εξωτερική γλυπτή διακόσμηση του μνημείου, είναι η τετράγωνη πλάκα που φράσσει ένα από τα παράθυρα της νότιας πλευράς, και φέρει ανάγλυφη παράσταση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ - προστάτη των Κομνηνοδουκάδων δεσποτών της Άρτας. 

Το έργο βέβαια είναι μέτριας τέχνης και πιθανόν να προέρχεται από κάποιο βασιλικό τάφο του ναού ή ακόμη να είναι και θωράκιο του παλιού τέμπλου ενώ κατά τον Αναστάσιο Ορλάνδο η πρόχειρη τεχνική της ανάγλυφης παράστασης μαρτυρεί ότι πρόκειται για έργο κάποιου κατώτερου τεχνίτη του 16ου ή 17ου αιώνα.

Η ανάγλυφη μορφή του Αρχαγγέλου
πηγή

Η ανάγλυφη μορφή του Αρχαγγέλου
πηγή

Λιθανάγλυφο στην νότια είσοδο του Ναού
πηγή

Το εσωτερικό του ναού.

Μαρμάρινη πλάκα με τον άγγελο Γαβριήλ
Αρχείο ΙΑΑ © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Η είσοδος στον κυρίως ναό γίνεται από μια χαμηλή πόρτα στη δυτική πλευρά δια μέσου του νάρθηκα. 

Πάνω από τη είσοδο υπάρχει μία μαρμάρινη πλάκα που αναπαριστάνει τον άγγελο Γαβριήλ. Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια της Γερμανικής Κατοχής, η πλάκα αυτή έπεσε 3 φορές εξαιτίας των βομβαρδισμών από την Άρτα, όμως δεν έσπασε και παραμένει ακόμα εκεί.

Ο φωτισμός του ναού γίνεται κυρίως από τα παράθυρα του τρούλλου στο μεσαίο κλίτος και από αυτά των περιμετρικών πλευρών. Έτσι δημιουργείται ένας ήπιος φωτισμός, όπως αρμόζει σε καθολικό μονής. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει το δάπεδο του ναού, το οποίο ήταν στρωμένο με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες λευκού χρώματος, που περιμετρικά έφεραν πολύχρωμα μαρμαροθετημένα πλαίσια. 

Το τέμπλο του ναού είναι ξύλινο και αντικατέστησε
το μαρμάρινο, που καταστράφηκε επί Τουρκοκρατίας
πηγή

Το τέμπλο του ναού είναι ξύλινο και αντικατέστησε το μαρμάρινο, που καταστράφηκε επί Τουρκοκρατίας.

Ο χρόνος μα και οι ατυχείς επεμβάσεις των ανθρώπων άφησαν παντού τα σημάδια τους, με αποτέλεσμα να έχει χάσει ο ναός σημαντικό μέρος απ' την παλιά εσωτερική του λαμπρότητα. Τα τρία κλίτη σκεπάζονται με θόλους που διακόπτονται απ' τους τρούλλους, στο βόρειο όμως θόλο, μετά τον τρούλλο υπάρχει και φουρνικό (τρουλλοειδές κοίλωμα).

Οι κολώνες των κλιτών, παρμένες από ρωμαϊκά κτίρια ή παλαιοχριστιανικές εκκλησίες, έχουν κορινθιακά και ιωνικά κιονόκρανα που φέρουν ανάγλυφες παραστάσεις σταυρών, φυλλωμάτων, κ.ά. Από το παλιό μαρμάρινο δάπεδο σώθηκαν ακέραια μερικά ορθογώνια ή τετράγωνα πλαίσια γεμισμένα με μικρά ποικιλόχρωμα φυτευτά μάρμαρα.

Άποψη του τέμπλου του Ναού
πηγή

Άποψη του τέμπλου του Ναού
πηγή

Το ψηφιδωτό ομφάλιο μπροστά ακριβώς από το Αγιο Βήμα
πηγή

Το εντυπωσιακότερο από αυτά είναι το ψηφιδωτό ομφάλιο στο μεσαίο κλίτος, μπροστά ακριβώς από το Αγιο Βήμα.

Το ψηφιδωτό είναι στολισμένο με πέντε υπέροχους και συμπλεκόμενους κύκλους (συμβολική απεικόνιση των πέντε άρτων) από τους οποίους οι τέσσερις ακραίοι περιέχουν μία ψηφιδωτή διακόσμηση με διάφορα θέματα (φυτικά, γεωμετρικά) ο δε κεντρικός περιέχει έναν δικέφαλο αετό, του οποίου μόνο τα πόδια και η ουρά είναι απ' την αρχική σύνθεση, ενώ τα υπόλοιπα μέρη φαίνεται να συμπληρώθηκαν αργότερα και μάλιστα κακότεχνα.

Μαρμάρινο επίσης ήτανε και το αρχικό τέμπλο του ναού της Βλαχέρνας, το οποίο όμως καταστράφηκε στα χρόνια της τουρκοκρατίας και αντικαταστάθηκε αργότερα από ένα άλλο ξύλινο, γενικά ακαλαίσθητο, που ελάχιστα προσφέρει σήμερα στον εσωτερικό διάκοσμο του ναού.

Κομμάτια από το παλιό εκείνο μαρμάρινο εξαιρετικό περίτεχνο τέμπλο, σώζονται σήμερα εντοιχισμένα στις εξωτερικές θύρες του νάρθηκα, άλλα δε χρησιμοποιήθηκαν για την ανακατασκευή των συλημένων βασιλικών τάφων.

Η ψηλάφηση του Θωμά.

Καταπληκτική τοιχογραφία από την βυζαντινή Μονή

της Παναγίας Βλαχέρνας στην Άρτα 13ος αιώνας

Τα κομμάτια αυτά από άποψη τεχνικής παρουσιάζουν μία ελληνιστική πλαστικότητα, είναι δε τόσο πολλά και τόσο αντιπροσωπευτικά, ώστε επέτρεψαν στον Αναστάσιο Ορλάνδο να κάνει μία εντυπωσιακή γραπτή ανασύνθεση του αρχικού τέμπλου.

Το 1975 άρχισαν οι εργασίες για την αποκάλυψη και συντήρηση των τοιχογραφιών που είχαν καλυφθεί κατά καιρούς με αλλεπάλληλα ασβεστοκονιάματα. 

Κατά την κ. Μυρτάλη Αχειμάστου - Ποταμιάνου που είχε την επίβλεψη των εργασιών, στον κυρίως ναό φαίνεται να δούλεψαν δύο ζωγράφοι (σε διαφορετικά τμήματα του ναού ο καθένας τους) των οποίων την τέχνη χαρακτηρίζει η αίσθηση του μνημειώδους και η αντίληψη του δραματικού στοιχείου.

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Από τις τοιχογραφίες του λίγο μεταγενέστερου νάρθηκα, ξεχωρίζει η μοναδική για το θέμα της παράσταση της λιτάνευσης της εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας στην Κωνσταντινούπολη, όπως γράφει σχετική επιγραφή.

Πλήθος πιστών παρακολουθεί την περιφορά της θαυματουργής εικόνας σε μια πλατεία, στις παρυφές της οποίας διάφοροι μικροπωλητές πουλούν τα εμπορεύματά τους, ενώ στο αριστερό άκρο της γυναικείες μορφές - προφανώς του βασιλικού περιβάλλοντος - παρακολουθούν τη λιτανεία από τον κιονοστήρικτο εξώστη κάποιου κτιρίου. Έτσι η παράσταση αυτή με το πλήθος των στοιχείων που περιέχει, αποτελεί πηγή πολύτιμων πληροφοριών για τη μελέτη του δημόσιου και ιδιωτικού βίου των βυζαντινών, ως παράσταση δε είναι μοναδική στην ιστορία της Βυζαντινής μνημειακής ζωγραφικής.

Ο γραπτός διάκοσμος του μνημείου χρονολογείται για μεν τον κυρίως ναό στα μέσα του 13ου αιώνα, για δε τον λίγο μεταγενέστερο νάρθηκα στο τέλος του 13ου αιώνα, και συγκεκριμένα στις δυο τελευταίες δεκαετίες του. Οι εικόνες του ξύλινου τέμπλου είναι του 19ου αιώνα και ακόμη μεταγενέστερες.

Οι τάφοι.

Ο Τάφος του Μιχαήλ Άγγελου Δούκα Κομνηνού
πηγή

Κοντά στις δυτικές γωνίες του κυρίως ναού υπάρχουν δύο απέριττοι κιβωτιόσχημοι τάφοι, που αποτελούν το ιδιαίτερο γνώρισμα του μνημείου και που παλιά λάμπρυναν το εσωτερικό του. 

Δυστυχώς η αρπακτικότητα των κατά καιρούς τυμβωρύχων κατέστρεψε την αρχική γλυπτή διακόσμηση των τάφων και μόνο η οριζόντια ενεπίγραφη μαρμάρινη πλάκα του βόρειου τάφου σώθηκε στη θέση της και σκόρπια κομμάτια τα οποία φυλάσσονται στο μουσείο. 

Ο νότιος τάφος διατηρούσε μέχρι το 1936 εντοιχισμένη ανάγλυφη διακόσμηση σε όλες τις πλευρές του, όμως τα κομμάτια που την αποτελούσαν ήταν τόσο ανόργανα τοποθετημένα, ώστε εύκολα καταλάβαινε κανείς ότι δεν ήταν η αρχική, αλλά προερχόταν από κάποια μεταγενέστερη ανασύνθεση του τάφου.

Ο Τάφος των παιδιών της Αγίας Θεοδώρας
πηγή

Τέτοια ανασύνθεση έγινε το 1896, όταν ο μητροπολίτης Πρέβεζας άνοιξε τον τάφο για έρευνα. 

Το 1936 ο Αναστάσιος Ορλάνδος ξανάνοιξε τον τάφο και βρήκε μέσα πολλά σπασμένα κομμάτια της παλιάς διακόσμησης, απ' τα οποία σημαντικότερο είναι ένα που φέρει παράσταση δικέφαλου αετού - ένδειξη ότι πρόκειται για βασιλικό τάφο, αφού γνωρίζουμε ότι ο δικέφαλος αετός ήταν το έμβλημα των δεσποτών της Ηπείρου. 

Κατά τη διάλυση του τάφου βρέθηκαν κτισμένα και ενεπίγραφα κομμάτια (θραύσματα), γεγονός που οδήγησε τον ερευνητή στην υπόθεση ότι αρχικά και αυτός ο τάφος καλυπτόταν από ενεπίγραφη πλάκα, η οποία αντικαταστάθηκε το 1896 απ' την επίσης παλιά ανάγλυφη πλάκα που βλέπουμε και σήμερα. Από το κείμενο των σωμένων κομματιών δεν βγαίνει ολοκληρωμένο νόημα.

Η επιγραφή πάνω από τον τάφο των παιδιών
της Αγίας Θεοδώρας
πηγή

Η επιγραφή του βόρειου τάφου είναι ένα έμμετρο ελεγειακό επίγραμμα. Είναι χαραγμένο σε δύο στήλες, απ' τις οποίες μόνο η μία σώζεται ακέραιη.

Οι 32 στίχοι τους δε διαβάζονται κανονικά αλλά εναλλάξ (δηλαδή ένας στίχος απ' την αριστερή και ένας απ' τη δεξιά στήλη, στο σχήμα α.β).

Από την ανάγνωση της επιγραφής συμπεραίνεται ότι στο βόρειο τάφο θάφτηκαν οι δύο γνήσιοι γιοι του δεσπότη Μιχαήλ Β΄ και της βασίλισσας Θεοδώρας, Ιωάννης και Μιχαήλ, οι οποίοι εικάζεται ότι σκότωσε ο ένας τον άλλον για προσωπικούς λόγους. Από τα κείμενα των 11 σωσμένων μικρών κομματιών του νότιου τάφου και την ανάγλυφη παράσταση ενός δικέφαλου αετού που βρέθηκε στο εσωτερικό του, εικάζεται ότι εκεί ήταν θαμμένος ο ίδιος ο δεσπότης Μιχαήλ Β΄ Δούκας Κομνηνός.

Άποψη του τέμπλου
πηγή

Έτσι η Μονή της Βλαχέρνας αναδεικνύεται σε μαυσωλείο των δεσποτών της Ηπείρου του 13ου αιώνα.

Μέσα στους κόλπους της παίχθηκε η τελευταία πράξη μιας μακράς και λαμπρής δεσποτείας που έδωσε στη βυζαντινή Άρτα την πολιτιστική της φυσιογνωμία, αν κρίνουμε απ' τα τόσα αξιόλογα μνημεία που μας κληροδότησε.

Ο ναός, παρά τις φθορές και τις αλλοιώσεις που του έχει προκαλέσει ο χρόνος, κρατά τον επισκέπτη σε μια ευλαβική προσήλωση και τον κάνει να αναριγά όταν βρίσκεται μπροστά στις σαρκοφάγους των εργατών της δόξας του Δεσποτάτου, της οποίας εξαίρετο δείγμα αποτελεί και ο περικαλλής ναός της Παναγίας της Βλαχερνιτίσσης, ή της Παναγίας της Βλαχιόρινας, όπως επικράτησε να τον λένε οι Αρτινοί.

Μέχρι το 1814 ο ναός τιμόνταν στη μνήμη της Κοίμησης της Θεοτόκου, από τότε όμως τιμάται στη μνήμη της κατάθεσης της Τίμιας Εσθήτας της Παρθένου και πανηγυρίζει στις 2 Ιουλίου ενώ σήμερα λειτουργεί ως ενοριακός ναός του χωριού, στο οποίο έδωσε και την επωνυμία του.

Δείτε το βίντεο