Παναγία Κουμπελίδικη ή Σκουταριώτισσα, Καστοριά.

πηγή

Στην ακρόπολη του βυζαντινού κάστρου της Καστοριάς, πολύ κοντά στο τείχος και τους δύο πύργους του, υψώνεται ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά μνημεία της Μακεδονίας, η Παναγία Κουμπελίδικη, όπως είναι σήμερα γνωστή και είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. 

Η Κουμπελίδικη σε φωτογραφία του 1920, πριν την
 διαμόρφωση του προστώου της και τον βομβαρδισμό
του τρούλου της από τους Ιταλούς.
πηγή

Το όνομά της οφείλεται στη λέξη «κουμπές», που σημαίνει τρούλος, και δημιουργήθηκε στην εποχή της τουρκοκρατίας, για να δηλώσει το κύριο χαρακτηριστικό του ναού, που είναι ο μοναδικός Ναός με τρούλο στην Καστοριά.

Η βυζαντινή του ονομασία ήτανε, πιθανότατα, Παναγία Σκουταριώτισσα και Ακαταμάχητος, προσωνύμια που αρμόζουν και στην ιδιότητα της Παναγίας Θεοτόκου ως προστάτιδας των τειχών.

Τα προσωνύμια αυτά συναντώνται και σε μια επιγραφή που υπάρχει στην στεφάνη του τρούλου του ναού: "...ΥΠΕΡΑΓΙΑΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΤΗΣ ΕΠΟΝΟΜΑΖΟΜΕΝΗΣ ΣΚΟΥΤΑΡΙΩΤΙΣΣΑΣ ...ΕΚΕΝΟΥΡΓΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΚΑΙ ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΥ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΚΟΠΟΥ ΚΑΙ ΕΞΟΔΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΕΥΓΕΝΕΣΤΑΤΟΥ..."

πηγή

πηγή

τοιχογραφία του Αγίου Μηνά

Για την χρονολόγηση του σπουδαίου αυτού μνημείου υπάρχουν διαφορετικές απόψεις. 

Ο Στυλιανός Πελεκανίδης υποστήριξε την πρωιμότερη χρονολόγησή   του ναού, περίπου στα μέσα του 9ου αιώνα. 

Ο Νίκος Μουτσόπουλος την τοποθετεί στα μέσα του 10ου αιώνα και σίγουρα μετά την επιδιόρθωση των τειχών της Καστοριάς.

Υπάρχει όμως και η άποψη που στηρίζεται στη μορφολογία της τοιχοποιίας του, η οποία ανεβάζει τη χρονολόγηση στις αρχές του 11ου αιώνα και μάλλον γύρω στο 1020, εποχή που ταυτίζεται με το ιστορικό γεγονός της λήξης των επιχειρήσεων για την εκδίωξη των Βουλγάρων της ευρύτερης περιοχής από τον περίφημο βυζαντινό αυτοκράτορα Βασίλειο Β' τον Βουλγαροκτόνο.

πηγή

πηγή

πηγή

Στο μεγαλύτερό του μέρος ο κυρίως ναός αλλά και ο εσωνάρθηκας του ναού, διασώζει πολύ καλής ποιότητας τοιχογραφικό διάκοσμο, που χρονολογείται κατά την περίοδο του 1260 - 1280. 

Από τον τοιχογραφικό αυτό διάκοσμο ξεχωρίζουν τα θέματα που σχετίζονται με το βίο της Θεοτόκου, όπως το "Γενέσιον", τα "Εισόδια", το "Ύδωρ Ελέγξεως", η "Μνηστεία" αλλά και η "Κοίμηση". 

Χαρακτηριστική και εξαιρετικά σπάνια σκηνή στις εξωτερικές τοιχογραφίες του ναού, είναι ο χορός της Σαλώμης του 1496 και κάτω από αυτήν διακρίνεται η "Δέηση", που είναι παλαιότερο στρώμα, βέβαια, περίπου κατά τα τέλη του 14ου αιώνα. 

πηγή

πηγή

Η σπάνια απεικόνιση της Αγίας Τριάδας
πηγή

Στην Κοίμηση ο Ιησούς αποδίδεται ένθρονος σε δόξα και αναλαμβανόμενος με την ψυχή της Θεοτόκου. 

Το σπανιότερο όμως θέμα της σπουδαίας ιστόρησης της Παναγίας Κουμπελίδικης, κοσμεί την σκαφιδωτή καμάρα του εσωνάρθηκα: εδώ παριστάνεται η ανθρωπόμορφη Αγία Τριάδα με τον Παλαιό των Ημερών να φέρει στους κόλπους του το Χριστό Παντοκράτορα, ο οποίος βαστάει τη δόξα με το περιστέρι, που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα.

Το εικονογραφικό πρότυπο της παράστασης εντοπίσθηκε σε ένα κώδικα της Βιβλιοθήκης της Βιέννης (Cod. Suppl. gr. 52) του 11ου - 12ου αιώνα, όπου συνοδεύει την αναγραφή του Συμβόλου της Πίστεως κατά το ορθόδοξο δόγμα.

Οι παραστάσεις αυτής της φάσης χαρακτηρίζονται για την ογκηρή τεχνοτροπία τους, την έντονη σωματικότητα των μορφών, τον πλατύ πράσινο προπλασμό, τα καστανοκόκκινα περιγράμματα, το μενεξελί  και το ανοιχτό πράσινο χρώμα και ανήκουν στο ρεύμα της Παλαιολόγειας αναγέννησης ενώ αποτελούν δημιουργία ενός προικισμένου αγιογράφου. 

Τον 15ο αιώνα ο ναός ανακαινίσθηκε με την προσθήκη εξωνάρθηκα και έγινε νέα τοιχογράφηση που με τις παραστάσεις αυτές κάλυψαν τον εξωτερικό δυτικό τοίχο με θέματα από το μαρτύριο του Προδρόμου και την Παναγία του Πάθους και ένα μέρος του εσωνάρθηκα με την παράσταση του αγίου Νικολάου. 

πηγή

πηγή

τοιχογραφία της Γέννησης του Χριστού, 17ος αιώνας,
φωτ. Κώστας Χουλιαράς

Οι εξωτερικές τοιχογραφίες χρονολογούνται κατά το 1496, σύμφωνα με κτητορική επιγραφή, η οποία μας πληροφορεί ότι ο δωρητής τους ονομαζόταν Ανδρόνικος. 

Στα μέσα του 17ου αιώνα, ο ναός ανακαινίσθηκε πάλι με νέα τοιχογράφηση, που σεβάστηκε όμως τις αρχαιότερες φάσεις και κάλυψε τον εξωνάρθηκα καθώς και ένα μέρος του ανατολικού τμήματος του ναού μαζί με την κόγχη του ιερού βήματος.

Ο ναός βομβαρδίστηκε το 1940 στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και τότε έχασε δυστυχώς το μεγαλύτερο μέρος του τρούλου του, ο οποίος όμως αναστηλώθηκε το 1949. 

πηγή

Το 1994 η 11η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων διενήργησε ανασκαφική έρευνα κοντά στο μνημείο, με αφορμή τις εργασίες αποκατάστασης των βυζαντινών πύργων της πλατείας Κουμπελίδικης. 

Τα χρόνια 2002 - 2003 πραγματοποιήθηκε εκτενή συντήρηση των τοιχογραφιών του ναού από συνεργείο της Προγραμματικής Σύμβασης του Δήμου Καστοριάς, του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων καθώς και του Υπουργείου Πολιτισμού.

H φωτογράφιση στο εσωτερικό του Ναού, επιτρέπεται μόνο κατόπιν ειδικής άδειας και ο ναός είναι επισκέψιμος κατόπιν συνεννοήσεως με τους φύλακες του Βυζαντινού Μουσείου Καστοριάς καθημερινά: από τις 8:00 π.μ. έως τις 15:00 μ.μ. ενώ κάθε Δευτέρα είναι κλειστά. 

Τηλέφωνο βυζαντινού μουσείου Καστοριάς: (+30) 24670 88200, fax: (+30) 24670 29748