Μονή Αγίου Νικολάου Φιλανθρωπηνών, νησί Ιωαννίνων.

πηγή

Bρίσκεται στη δυτική όχθη του νησιού της λίμνης Παμβώτιδας και είναι ίδρυμα της οικογένειας των Φιλανθρωπηνών, μίας από τις αριστοκρατικές βυζαντινές οικογένειες της Κωνσταντινούπολης, που εγκαταστάθηκαν στα Γιάννινα μετά το 1204 στο κάστρο των Ιωαννίνων, που έχτισε ο Μιχαήλ Α΄ Κομνηνός Δούκας, ιδρυτής του Δεσποτάτου της Ηπείρου.

  

Το νησάκι των Ιωαννίνων
πηγή

Είναι το σημαντικότερο κατά πολλούς μοναστήρι, από τα πέντε που υπάρχουν, στο Νησάκι της λίμνης Παμβώτιδας των Ιωαννίνων ενώ λέγεται και Μονή Σπανού γιατί σε αυτήν δίδαξε ο σημαντικός Διδάσκαλος Σπανός. 

Κατά την περίοδο το Δεσποτάτου της Ηπείρου αλλά και μετέπειτα, την περίοδο του Αλή πασά, ήτανε το σπουδαιότερο Εθνικοθρησκευτικό Πνευματικό Κέντρο ενώ στην εποχή που λειτουργούσε, διδάσκονταν σε αυτό ακόμη και τα Αρχαία Ελληνικά.

Από το μοναστηριακό συγκρότημα σήμερα σώζεται το καθολικό, ένα τμήμα του διώροφου κτιρίου των κελιών, η ερειπωμένη τράπεζα, το κοιμητήριο καθώς και ο περίβολος της Μονής.

Άποψη της Μονής
πηγή

Άποψη της Μονής
πηγή

Άποψη της Μονής
πηγή

Η είσοδος στο Καθολικό
πηγή

Το καθολικό είναι μία μονόχωρη  και ξυλόστεγη βασιλική, καμαροσκεπής, με καμαροσκεπή νάρθηκα αλλά και τρεις εξαρτικούς (εξωνάρθηκες). 

Κοσμείται με αριστουργηματικές και περίτεχνες τοιχογραφίες (Πλατυτέρα, Λειτουργία των Αγγέλων, Δωδεκάορτο, Ακάθιστος Ύμνος, Δευτέρα Παρουσία, σκηνές από παραβολές και θαύματα του Ιησού, εικόνες από την Π. Διαθήκη, Μηνολόγια Μαρτύρων κ.α.). 

Ένας επιφανής εκπρόσωπος της οικογένειας των Φιλανθρωπηνών, ο Μιχαήλ, Μητροπολίτης Ιωαννίνων, ίδρυσε τη μονή του Αγίου Νικολάου το 1291 - 1292 σύμφωνα και με την υπέρθυρη επιγραφή του κυρίως ναού, που χτίστηκε το 1292. 

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

Η δεύτερη ανακαίνιση αλλά και αγιογράφηση του ναού χρονολογείται από το 1541 - 1542 και οφείλεται στον ιερομόναχο Ιωάσαφ Φιλανθρωπηνό και των αυτού φοιτητών.

Η μονή γνώρισε ιδιαίτερη ακμή το 16ο αιώνα, όταν, με πρωτοβουλία των ηγουμένων Νεόφυτου και κυρίως του Ιωάσαφ Φιλανθρωπηνών, ανακαινίζεται, επεκτείνεται και τοιχογραφείται το καθολικό της μονής. 

Το καθολικό της μονής Φιλανθρωπηνών φιλοξενεί ίσως το πιο αξιόλογο σύνολο των μεταβυζαντινών τοιχογραφιών της Ηπείρου, έργο - αφετηρία για τη μελέτη της ζωγραφικής της λεγόμενης Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας, γνωστής επίσης και ως Σχολή Ιωαννίνων καθώς και ως Σχολής Θηβών, από τον τόπο καταγωγής των μόνων ζωγράφων των οποίων είναι γνωστά τα ονόματα. 

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

Τοιχογραφικές παραστάσεις με τους επτά Ελληνες
σοφούς της αρχαιότητας

Τυφλά διαμερίσματα διαμορφώνονται στο δυτικό τμήμα των εξωναρθήκων, στο βόρειο από τα οποία η παράδοση της περιοχής τοποθετεί το κρυφό σχολειό.

Το ευρύτατο θεματολόγιο των εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφιών της μονής Φιλανθρωπηνών αποτέλεσαν πρότυπο, εικονογραφικό ευρετήριο για πολλούς μεταγενέστερους ζωγράφους ενώ πολλές από τις παραστάσεις είναι ιδιαίτερα πρωτότυπες. 

Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι παραστάσεις των επτά σοφών της αρχαιότητας (Πλάτων, Απολλώνιος ο Τυανεύς, Σόλων, Αριστοτέλης, Πλούταρχος, Θουκυδίδης και Χίλων ο Λακεδαιμόνιος), στο δυτικό τμήμα του νότιου εξωνάρθηκα. 

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

Η παρουσία των αρχαιοελληνικών αυτών μορφών, που θεωρούνται προάγγελοι του χριστιανισμού, αποτελεί στοιχείο σπάνιο στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη που φανερώνει την ευρύτητα μόρφωσης και το βάθος των θεολογικών γνώσεων του εμπνευστή του εικονογραφικού προγράμματος, πιθανώς του ίδιου του Ιωάσαφ Φιλανθρωπηνού. 

Ο συγκροτημένος διάκοσμος της μονής έχει τεράστιο εικονογραφικό θεματολόγιο, ποικιλία και σαφήνεια τεχνοτροπιών, τεχνική υψηλού επιπέδου, ενώ η επίδρασή του σε πλήθος μεταγενέστερων μνημείων είναι αδιαμφισβήτητη. 

Οι παραστάσεις διακρίνονται για την εκφραστικότητα, τη θεατρική κίνηση, τον αφηγηματικό χαρακτήρα τους, την περιγραφική πληρότητα, το πάθος και τον εκλεκτισμό τους. 

Το επιβλητικό τοιχογραφικό σύνολο της μονής συνιστά μνημείο - κλειδί και εντάσσεται στον κύκλο των έργων της λεγόμενης μνημειακής ζωγραφικής, που αποκρυσταλλώθηκε σε ότι αποκαλούμε «Ηπειρωτική Σχολή» και που αναπτύχθηκε στη βορειοδυτική κυρίως Ελλάδα το 16ο αιώνα με κύριους εκφραστές τους Θηβαίους ζωγράφους Φράγκο και Γεώργιο Κατελάνο αλλά και τον Φράγκο Κονταρή.

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

Η τεχνοτροπία αυτή είναι ένα προϊόν του αστικού περιβάλλοντος, με έμμεσες αλλά και περιθωριακές επιδράσεις από την «Κρητική» καθώς επίσης και τη «Μακεδονική Σχολή» αγιογραφίας.

Η τεχνοτροπία αυτή όμως περιλαμβάνει στοιχεία ακόμη και από την ισχυρή τοπική παράδοση της ευρύτερης περιοχής. 

Ο παιδευτικός χαρακτήρας των αγιογραφιών αυτών συνδέεται με την πνευματική αίγλη της μονής, στην οποία λειτουργούσε Σχολή κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας καθώς επίσης, σύμφωνα με την τοπική παράδοση, η μονή φιλοξενούσε και το "Κρυφό Σχολειό" του νησιού, σε μια κρύπτη που βρίσκεται στο εσωτερικό του καθολικού. 

Ο Χριστός Ελκόμενος, 1531 - 1532.

Στη βιβλιοθήκη της φυλάσσονταν ο "Κουβαράς", χειρόγραφος κώδικας, όπου οι μοναχοί κατέγραφαν ιστορίες και ενθυμήσεις της Ηπείρου. 

Την εποχή εκείνη τα Ιωάννινα θεωρούνταν σημαντικό πολιτιστικό κέντρο σε όλο το βορειοδυτικό χώρο, όπου έβρισκε πρόσφορο έδαφος η καλλιέργεια της παιδείας (ως απόρροια των ουμανιστικών ρευμάτων), τον ευκρινή απόηχο της οποίας βλέπουμε στην απεικόνιση των Ελλήνων φιλοσόφων της αρχαιότητας σε τοιχογραφία του εξωνάρθηκα. 

Οι τοιχογραφίες της μονής Φιλανθρωπηνών θεωρούνται το πιο ώριμο δημιούργημα της «Σχολής της Βορειοδυτικής Ελλάδας» ή «Ηπειρωτικής Σχολής», δηλαδή του καλλιτεχνικού ρεύματος που αναπτύχθηκε αρχικά στην Ήπειρο το 16ο αιώνα και στη συνέχεια εξαπλώθηκε στο δυτικό και κεντρικό ελλαδικό χώρο. 

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

Η απεικόνιση των αρχαίων φιλοσόφων ανάγεται πιθανότατα σε απόκρυφα κείμενα του 5ου αιώνα, που αναβιώνουν στο 14ο αιώνα και έχουν ως θέμα τις προφητείες των επτά φιλοσόφων για τον Χριστό. 

Σύμφωνα με τη γραπτή παράδοση του 19ου αιώνα, λειτούργησε εδώ με την ανέγερση της πρώτης Μονής ή σύμφωνα με άλλη εκδοχή, από τα μέσα του 16ου αιώνα, ένα σημαντικό Εκπαιδευτήριο. 

Ο 16ος αιώνας είναι η περίοδος της μεγάλης ακμής για τα μοναστήρια του Νησιού των Ιωαννίνων.

Στις αρχές του αιώνα ανακαινίστηκε το Καθολικό της Ιεράς Μονής των Φιλανθρωπηνών και το οποίο είχε αγιογραφηθεί γύρω στο 1531 - 1532. 

Λίγο αργότερα, το 1542 και το 1560 έγιναν κάποιες νέες προσθήκες στο Καθολικό και ολοκληρώθηκε η αγιογράφησή του ενώ την ίδια περίπου εποχή αγιογραφήθηκε και το Καθολικό της Ιεράς Μονής Στρατηγόπουλου.

Άποψη του Καθολικού
πηγή

Κατά τα τέλη του ίδιου αιώνα χτίστηκε και η Ιερά Μονή του Αγίου Νικολάου των Μεθοδάτων, που αργότερα μετονομάστηκε σε Μονή Ελεούσα. 

Η ακμή συνεχίστηκε και τους επόμενους αιώνες, αφού επισκευάστηκαν και χτίστηκαν και άλλα μοναστήρια, όπως η Ιερά Μονή του Αγίου Παντελεήμονος, η Ιερά Μονή Μεταμορφώσεως του Σωτήρος καθώς όμως και η Εκκλησία της Κοιμήσεως της Παναγίας μέσα στον οικισμό. 

Η παλαιότερη μνεία για μία συγκροτημένη μονή του νησιού των Ιωαννίνων απαντάται σε ένα αφιερωτικό σημείωμα ενός κώδικα του Μουσείου Μπενάκη, που χρονολογείται κατά τον 13ο αιώνα.

Άποψη του Καθολικού

Στο σημείωμα αναφέρεται η αφιέρωση του κώδικα αυτού στη μονή του Αγίου Νικολάου του Ιακώβου του Νησιού από τον κληρικό Μιχαήλ Φιλανθρωπινό.

 

Στις αρχές του 19ου αιώνα η ακμαία μοναστική κοινότητα είχε αρχίσει να κάμπτεται και τα μοναστήρια χρησίμευαν ως τόπος διαμονής φυλακισμένων. 

Ισχυρό πλήγμα δέχτηκε το Νησί κατά την πολιορκία του Αλή πασά (1820 - 1822). 

Τα σουλτανικά στρατεύματα έκανα απόβαση στο Νησί για να σταματήσουν την τροφοδοσία του Αλή, που γινόταν μέσω της λίμνης. 

Το μεγαλύτερο μέρος των μοναστηριών λεηλατήθηκε και πυρπολήθηκε, ενώ πολλοί κάτοικοι εκτοπίστηκαν ή φυλακίστηκαν. 

Το 1822, σε ένα από τα κελιά της Ιεράς Μονής Παντελεήμονος άφησε την τελευταία του πνοή και ο θρυλικός Αλή πασάς των Ιωαννίνων. 

Το σημείο που βρέθηκαν τα οστά των Κτητόρων της Μονής
πηγή

Κατά τη δεκαετία του 1960 πραγματοποιήθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία σημαντικές εργασίες καθαρισμού των τοιχογραφιών στις Ιερές Μονές Φιλανθρωπινών και Στρατηγόπουλου, καθώς και αναστήλωσης στο Καθολικό αυτών.

Μέχρι σήμερα πραγματοποιούνται εργασίες συντήρησης και επαναλειτουργίας των μοναστηριών του Νησιού.

Σήμερα το Νησί των Ιωαννίνων έκτασης 200 στρεμμάτων κατοικείται από 250 μόνιμους κατοίκους, ενώ λιθόστρωτοι δρόμοι αποτελούν τους δύο βασικούς οδικούς άξονες, παρά το γεγονός ότι δεν κυκλοφορούν αυτοκίνητα σε αυτό.

Ο πρώτος δρόμος οδηγεί βορειοανατολικά πρός στις Μονές των Αγίων Παντελεήμονος όπου βρίσκεται και το Μουσείο του Αλή Πάσά καθώς και της Μονής Προδρόμου, ενώ ο άλλος δρόμος οδηγεί νότια στις Ιερές Μονές Φιλανθρωπινών, Στρατηγόπουλου, Ελεούσης και Μεταμορφώσεως.

Στις αρχές του Σεπτεμβρίου του 2015 στο πλαίσιο προγραμματισμένων εργασιών συντήρησης της Μονής Φιλανθρωπινών, ομάδα αρχαιολόγων της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ιωαννίνων, ανασκάπτοντας το Αρκοσάλιο, κάτω από το διακοσμημένο με τις μορφές των Φιλανθρωπινών τόξο, έφεραν στην επιφάνεια τα οστά των Κτητόρων της Μονής που ήτανε θαμμένα στον χώρο αυτό, σύμφωνα με τη βυζαντινή συνήθεια ταφής και όπως άλλωστε ανέφερε και η παράδοση του μοναστηριού ότι εκεί βρισκότανε θαμμένα.

Ως ελάχιστο αντίδωρο στην παρακαταθήκη των Κτητόρων της Μονής, τελέστηκε στις 12 Σεπτεμβρίου στο Καθολικό της Μονής Θεία Λειτουργία και Μνημόσυνο στη μνήμη τους από τον Μητροπολίτη Ιωαννίνων κ. Μάξιμο και στην συνέχεια τα οστά τους επανατοποθετήθηκαν στον ίδιο χώρο που είχανε βρεθεί.

Ιδιαίτερα συγκινητική είναι η παρουσία σήμερα στην Μονή της Μοναχής Παισίας που ακούραστα και αγόγγυστα διακονεί την ιστορική αυτή μονή.

Τηλέφωνα: (+30) 26510 26379, Ιερά Μητρόπολη Ιωαννίνων.

Δείτε το βίντεο