Ιερός Ναός Προφήτη Ηλία, θεσσαλονίκη

πηγή

Βρίσκεται στη συμβολή των οδών Ολυμπιάδος και Προφήτη Ηλία στην Άνω Πόλη σε ένα φυσικό ύψωμα που παλαιότερα έκανε το ναό να δεσπόζει στην πόλη, με τον επιβλητικό όγκο του και τον περίτεχνο τρούλο του, που τονίζονται με κεραμοπλαστικό διάκοσμο. 

Άποψη του Ναού
πηγή

Αποτελεί ένα από τα πιο αντιπροσωπευτικά δείγματα ναοδομίας της Παλαιολόγειας περιόδου και χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 14ου αιώνα. 

Αρχιτεκτονικά είναι τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με πλάγιους χόρους και ανήκει στο λεγόμενο αγιορείτικο - αθωνικό αρχιτεκτονικό τύπο που χρησιμοποιήθηκε για τα καθολικά των μοναστηριών, από τα βυζαντινά χρόνια ως σήμερα.

Ξεχωρίζει για το πρωτότυπο αρχιτεκτονικό του σχέδιο που συνδυάζει πολλά και διαφορετικά αρχιτεκτονικά στοιχεία, με μεγάλο περίτεχνο τρούλο στον κυρίως χώρο και στα βόρεια και νότια διαμορφώνονται υψηλές ημικυκλικές κόγχες. 

Άποψη του Ναού
πηγή

Άποψη του Ναού

Άποψη του τρούλου και της τοιχοποιίας του Ναού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Στην τοιχοδομία ακολουθεί τα πρότυπα του Αγίου Όρους χρησιμοποιώντας ζώνες λαξευτών λίθων που εναλλάσσονται με σειρές πλίνθων και πολλά στοιχεία συνηγορούν στο ότι ο ναός κτίστηκε επάνω σε ερείπια των βυζαντινών ανακτόρων της Θεσσαλονίκης.

Από αρχαιολογικές ανασκαφικές έρευνες μικρής κλίμακας που έγιναν γύρω από το ναό, διαπιστώθηκε πως είναι θεμελιωμένος κατά ένα μεγάλο μέρος σε βράχο και κατά το άλλο σε ερείπια παλιών κτισμάτων, πολλά μαρμάρινα στοιχεία των οποίων υπάρχουν και ακόμα σήμερα στη γύρω περιοχή.

Η θεμελίωση αυτή, του ναού, επάνω σε ανομοιογενή βάση ήταν και η βασική αιτία των πολλών ζημιών και ρηγματώσεων που έπαθε με την πάροδο των χρόνων.

Αυτό το γεγονός οδήγησε στο να ληφθούν μέτρα για την προστασία του κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, με την κατασκευή τεράστιων λίθινων αντηρίδων, που κατεδαφίσθηκαν όμως μετά τη ριζική αναστήλωση του μνημείου.

Ο ναός αρχικά χτίστηκε προς τιμήν του Ιησού Χριστού και αποτελούσε το καθολικό ενός μοναστηριού της Θεσσαλονίκης κατά την περίοδο της δυναστείας των Παλαιολόγων ενώ ταυτιζόταν και με το καθολικό της Νέας Μονής λόγω της θέσης του στην περιοχή όπου αναζητούνται τα βυζαντινά ανάκτορα που κάηκαν το 1342 από τους Ζηλωτές.

Άποψη του εσωτερικού του ναού
πηγή

Άποψη του εσωτερικού του ναού, το μαρμάρινο τέμπλο
πηγή

Ο Προφήτης Ηλίας και άποψη της πόλης, δεκαετία του 1930
πηγή

Η Νέα Μονή ιδρύθηκε μεταξύ των ετών 1360 - 1370 από το μοναχό Μακάριο Χούμνο και ήταν αφιερωμένη στην Παναγία όμως η πρόσφατη αξιόλογη μελέτη τουρκικών πηγών δείχνει ότι μια τέτοια ταύτιση είναι αδύνατη καθώς αναφέρεται ότι ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί μετά το 1430 από τον Badrali Mustafa πασά, ενώ η Νέα Μονή λειτούργησε τουλάχιστον ως το 1556.

Το ότι δεν πρόκειται για το καθολικό της Νέας Μονής φαίνεται και από τις τοιχογραφίες του νάρθηκα που μαρτυρούν ότι πρόκειται για έναν ναό αφιερωμένο στο Χριστό και όχι στην Παναγία καθώς και από το γεγονός ότι ο αριθμός των 17 μοναχών που ορίστηκαν από το Μακάριο Χούμνιο για τη Νέα Μονή ήταν πολύ μικρός για να εξυπηρετεί έναν ναό με το μέγεθος του Προφήτη Ηλία.

Άποψη των τοιχογραφιών του ναού.
πηγή

Άποψη των τοιχογραφιών του ναού
πηγή

Λεπτομέρεια από τις αγιογραφίες στις αψίδες του Ναού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Η αφιέρωση του στον προφήτη Ηλία είναι πρόσφατη. 

Η αρχική του ονομασία ξεχάστηκε στα 500 χρόνια της Τουρκοκρατίας, πράγμα που συνέβη και με άλλους βυζαντινούς ναούς της Θεσσαλονίκης.

Σύμφωνα με μία άποψη, η σημερινή αφιέρωσή του οφείλεται σε παρετυμολογία του τουρκικού ονόματος Sarayli τζαμί από τους χριστιανούς έτσι ώστε να βρεθεί κάποια σχέση με τη λαϊκή ονομασία αη - Λιάς.

Σύμφωνα όμως με μία άλλη άποψη, το τουρκικό όνομα του τζαμιού θεωρήθηκε από τους ερευνητές Texier και Pullan ως παραφθορά του ονόματος του προφήτη, καθώς ηχούσε πολύ κοντά στο Saint Elie. 

Λεπτομέρεια παλιάς τοιχογραφίας στο εσωτερικό του ναού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, ο ναός αποδόθηκε εκ νέου στη χριστιανική λατρεία και η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα αναστηλωτικών εργασιών των ετών 1956 - 1961, κατα τις οποίες ανακατασκευάστηκαν το περίστωο, οι τρούλοι του νάρθηκα και τα δυτικά παρεκκλήσια και αφαιρέθηκαν οι μεγάλες τουρκικές προσθήκες.

Στο εσωτερικό του ναού έχουν διασωθεί λίγες τοιχογραφίες στο νάρθηκα, στα παράθυρα των χορών, στα τυπικάρια, στο περίστωο και στα παρεκκλήσια που αφορούν σκηνές από τη ζωή του Χριστού και μορφές αγίων. 

Οι τοιχογραφίες εντυπωσιάζουν με τις έντονες κινήσεις, τον ρεαλισμό στις σκηνές, τη μεγάλη συναισθηματική φόρτιση των μορφών και από αυτές που βρίσκονται στα παρεκκλήσια του ναού του Προφήτη Ηλία ξεχωρίζουν η σφαγή των νηπίων καθώς όμως και η θεραπεία των κουφών και τυφλών.

Η αποσπασματικότητα και η κακή διατήρησή όμως των τοιχογραφιών καθιστούν δυστυχώς ανέφικτη μία συγκεκριμένη πρόταση συγκεκριμένης χρονολόγησής τους ενώ η ζωγραφική στα παρεκκλήσια του ναού, είναι μεταγενέστερη από εκείνη του νάρθηκα ενώ εικάζεται ότι οι τοιχογραφίες του Προφήτη Ηλία επηρέασαν αποφασιστικά τις μεταγενέστερες τοιχογραφίες μερικών εκκλησιών της περιοχής της Morava στη Σερβία.

Ο Ναός του Προφήτη Ηλία συμπεριλαμβάνεται άξια ανάμεσα στα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης που έχουν χαρακτηριστεί ως Μνημεία Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO και πανηγυρίζει στις 20 Ιουλίου στην μνήμη του Προφήτη Ηλία του Θεσβίτη.

Τηλέφωνο: (+30) 2310 273790

Δείτε το βίντεο