Ιερά Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Μονή Οδηγήτριας, Ηράκλειο

πηγή

Βρίσκεται πάνω στον ορεινό όγκο των Αστερουσίων Ορέων σε υψόμετρο 250 μέτρων στα νότια του νομού Ηρακλείου κοντά στο χωριό Σίβας. Τα Αστερούσια Ορη υπήρξαν η κοιτίδα του Χριστιανισμού και αναπτύχθηκε σε αυτά πλούσια μοναστική και ασκητική παράδοση με κέντρο το Αγιοφάραγγο και το Μάρτσαλο. 

Στη Μονή φιλοξενούνται αριστουργήματα
της κρητικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα, του 
Αγγέλου Ακοτάντου που φιλοτέχνησε εικόνες αλλά
και το περίτεχνο τέμπλο του καθολικού.

Η Μονή της Παναγίας της Οδηγήτριας στη θέση ακριβώς που βρίσκεται σήμερα ιδρύθηκε κατά τον 14ο αιώνα, όπως άλλωστε μαρτυρούν και οι εξαιρετικές τοιχογραφίες στο καθολικό της Μονής καθώς επίσης και στα εξωκλήσια της ευρύτερης περιοχής. 

Θεωρείται ως ένα από τα αρχαιότερα μοναστήρια της Κρήτης και η λειτουργία του ανάγεται στην πρώιμη εποχή της Ενετοκρατίας, όπως δηλώνουν άλλωστε και οι δυτικές επιδράσεις στην τεχνοτροπία των τοιχογραφιών στο καθολικό αλλά και οι γραπτές μαρτυρίες που έχουμε σήμερα στην διάθεσή μας. 

Η εγχάρακτη επιγραφή στη βόρεια πύλη του κτιριακού συγκροτήματος με τη χρονολογία 1568 συμπίπτει άλλωστε και με τη μεγάλη ακμή καθώς και την ανάπτυξη του μοναστηριού όπως άλλωστε και με την ανακαίνιση του κτιριακού συγκροτήματος με τη μορφή που έχει σήμερα.

πηγή

Σύμφωνα με την παράδοση, η Μονή ιδρύθηκε από μια γυναίκα που κατοικούσε στην περιοχή Λειβαδιώτη κοντά στο χωριό Πόμπια.

Καταγόταν από πλούσια οικογένεια και είχε μια κόρη όμως μετά το θάνατο του άνδρα της πέθανε ξαφνικά και η κόρη της και μάλιστα την ημέρα των αρραβώνων της. 

Η μητέρα εγκατέλειψε το σπίτι της παρακαλώντας την Παναγία να την οδηγήσει και η Παναγία με κάποιο θαυματουργό σημείο της υπέδειξε να αναστηλώσει το κατεστραμμένο μοναστήρι και να γίνει εκεί μοναχή.

Πράγματι, διέθεσε όλη την περιουσία της και έκτισε ένα μεγάλο γυναικείο μοναστήρι, το οποίο ονόμασε Οδηγήτρια, τα κτήματά της στο Λειβαδιώτη τα δώρισε όλα στο μοναστήρι και η ίδια εγκαταστάθηκε σε αυτό με το όνομα Μάρθα και το όνομα της Μάρθας Μοναχής μνημονεύεται μέχρι σήμερα στις λειτουργίες που γίνονται στη Μονή, ως κτητόρισσας. 

πηγή

Σύμφωνα με άλλη ιστορική εκδοχή, το όνομα της Μονής Οδηγήτριας σχετίζεται με κάποιο αντίγραφο της περίφημης εικόνας της Μονής Οδηγών της Κωνσταντινούπολης, η οποία αποδίδεται στον Ευαγγελιστή Λουκά και είναι από τις πιο αγαπητές και θαυματουργές εικόνες στο Βυζάντιο. 

Στη Μονή Οδηγήτριας δημιουργήθηκαν τα αριστουργήματα της Κρητικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα, όπως πχ. του ζωγράφου Αγγέλου Ακοτάντου που φιλοτέχνησε το τέμπλο της εκκλησίας. 

Σήμερα στη Μονή σώζονται τέσσερις εικόνες του Αγγέλου: ο Χριστός η άμπελος, η Θεοτόκος Ζωοδόχος Πηγή, ο Ασπασμός Πέτρου και Παύλου και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. 

Αξιόλογα έργα της αγιογραφίας εκείνης της εποχής αποτέλεσαν και οι τοιχογραφίες στα εξωκκλήσια του Αγίου Ανδρέα και του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στο Βαθύ Λαγκό, τα οποία υπάγονται στη Μονή Οδηγήτριας. 

Τα έργα αυτά ανήκουν στην πρώιμη περίοδο μιας λαμπρής τεχνοτροπίας της Παλαιολόγειας τέχνης και οι τελευταίες χρονολογημένες τοιχογραφίες τοποθετούνται στην τρίτη δεκαετία του 14ου αιώνα ενώ το Μοναστήρι της Οδηγήτριας διέθετε και μεγάλη βιβλιοθήκη, όπου εργάζονταν πολλοί λόγιοι μοναχοί και αντιγραφείς χειρογράφων. 

πηγή

Υπάρχουν επίσης πολλά έγγραφα στα Κρατικά αρχεία της Βενετίας, κυρίως συμβόλαια αγορών και πωλήσεων, από τα οποία προκύπτει ότι την περίοδο της Ενετοκρατίας το Μοναστήρι ήταν από τα μεγαλύτερα και πλουσιότερα στην Κρήτη. 

Η Μονή της Παναγίας Οδηγήτριας όπως άλλωστε και τα περισσότερα μοναστήρια, από άποψη σχεδιασμού και κατασκευής είναι έντονα, φρουριακού τύπου, περιβάλλεται δηλαδή από έναν ψηλό οχυρωματικό περίβολο με οχυρό πύργο στη Βορειοδυτική γωνία που είναι γνωστός και ως Πύργος του Ξωπατέρα και τριγύρω τα διάφορα κτίρια της Μονής ενώ τόσο ο περίβολος όσο και τα διάφορα κτίρια είναι άγνωστο πότε κτίστηκαν. 

Στο κέντρο του περιβόλου βρίσκεται ο δίκλιτος ναός της Μονής, το νότιο κλίτος του οποίου είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και το βόρειο στους Αποστόλους Πέτρο και Παύλο. 

Στη νότια πλευρά του ναού υπήρχε παλαιότερα και άλλο κλίτος αφιερωμένο στον Άγιο Φανούριο όμως σήμερα σώζονται εδώ μόνο τα θεμέλια και ο περίτεχνος ενετικός τάφος με οικογενειακό οικόσημο και τη χρονολογία 1602: «Αλοϋζιο Τριβιζάνος εις αυτού και των εξ αυτού ταφήν, ταύτην εδείματο την σορόν. ΑΧΒ, Απριλίου ΚΕ», ενώ μπροστά στην είσοδο του ναού βρίσκονται και οι τάφοι των Πατέρων της Μονής.

Ο θρυλικός Πύργος του Ξωπατέρα
πηγή

Τη Βορειοδυτική γωνία του περιβόλου καταλαμβάνει ο Πύργος του Ξωπατέρα, στον οποίο κατέφευγαν οι μοναχοί για να προστατευθούν από εχθρικές επιδρομές. 

Τον Πύργο είχε κατασκευάσει, σύμφωνα με τη παράδοση, ο βυζαντινός στρατηγός Νικηφόρος Φωκάς το 961 ως ένα σημαντικό οχυρωματικό έργο για να ειδοποιούνται έγκαιρα οι κάτοικοι της περιοχής σε περίπτωση εμφάνισης πειρατικών πλοίων. 

Ο πρώτος Πύργος καταστράφηκε και ανοικοδομήθηκε νέος κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας και από αυτόν σώζονται σήμερα μερικές βυζαντινές πολεμίστρες. 

Βέβαια κατά καιρούς έχουν γίνει πολλές επιδιορθώσεις και επεμβάσεις, πράγμα που φαίνεται από τις διάφορες εγχάρακτες επιγραφές σε ανώφυλλα θυρών όπως αναφέρονται παρακάτω. 

Ο Πύργος του Ξωπατέρα έχει επισκευαστεί στο πέρασμα του χρόνου αρκετές φορές και πιθανόν να υποστεί και σημαντικές φθορές και κατά την περίοδο που είχε κλειστεί σε αυτόν και πολεμούσε ο θρυλικός Ξωπατέρας.

Ο περίβολος της Μονής
πηγή

Το κτιριακό συγκρότημα της μονής είχε μία κεντρική είσοδο στην βόρεια πλευρά και από μία στην ανατολική και την Δυτική πλευρά προς το νότιο μέρος. 

Πάνω από την κεντρική βόρεια Πύλη υπάρχει μια πλάκα που είναι χαραγμένος ο σταυρός και τριγύρω το μονόγραμμα: IC-XC-N-K (Ιησούς Χριστός Νικά) και η χρονολογία ΑΦΞΗ (1568) που κατά πάσα πιθανότητα είναι χρονολογία ανακαίνισης. 

Μια άλλη επιγραφή βρίσκεται στο Μαγκιπείο (Φουρνόσπιτο) και αυτή με σταυρό και τριγύρω τα γράμματα ΙG-ΧC-ΝΗ-Κ και χρονολογία το 1782 ενώ δίπλα στο μαγκιπείο (Φουρνόσπιτο) βρίσκεται και ένας ανάγλυφος σταυρός με την επιγραφή IC-XC-N-K και χρονολογία 1812.

Στην Νοτιοδυτική πλευρά του περιβόλου του μοναστηριακού συγκροτήματος υπάρχει ένα διώροφο κτίριο το «Ηγουμενείο» του οποίου όμως ο επάνω όροφος έχει διαμορφωθεί ως ξενώνας. 

Στο ισόγειο του κτιρίου στεγάζεται σήμερα το ηγουμενείο όπου βρίσκονται τα αρχεία του μοναστηριού, έγγραφα, πατριαρχικές επιστολές, συμβόλαια, περιουσιακά βιβλία και άλλα έγγραφα που ξεκινούν από το 1830 καθ’ όσον τα προ της περιόδου αυτής αρχεία έχουν καταστραφεί από τους διάφορους επιδρομείς. Ακόμη στο Ηγουμενείο έχει δημιουργηθεί βιβλιοθήκη με αξιόλογα βιβλία.

Το ελαιοτριβείο: Η «Στρώση» και η «Κοφινάδα»

Στην Βορειοανατολική πλευρά του μοναστηριού βρίσκονται το ελαιοτριβείο και το φουρνόσπιτο ενώ δίπλα  και βόρεια από την ανατολική πύλη ήτανε η αποθήκη και το πατητήρι. 

Ο χώρος αυτός έχει ανακαινιστεί πρόσφατα από τους μοναχούς της μονής και λειτουργεί σαν μουσειακός χώρος. 

Δίπλα από αυτό υπάρχει η είσοδος ενός υπόγειου δωματίου που λεγόταν τυροκέλλι γιατί σε αυτό φυλάσσονταν τα τυριά του μοναστηριού. 

Στον χώρο που καταλάμβαναν η αποθήκη και το πατητήρι βρίσκεται σήμερα η τραπεζαρία ενώ όλo τον υπόλοιπο χώρο του περιβόλου καταλαμβάνουν τα κελιά των πατέρων.

Το μνημείο αφιερωμένο
στον Ξωπατέρα

Η Κρήτη ύστερα από ένα μακροχρόνιο ηρωικό αγώνα που κράτησε από το 1645 έως το 1669 έπεσε τελικά στην οθωμανική κατοχή μετά τη μακρόχρονη πολιορκία του Χάνδακα, που κράτησε εικοσιένα χρόνια. Με την κατάκτηση αυτή της Κρήτης αρχίζει μια από τις δυσκολότερες περιόδους της ιστορίας του νησιού. 

Η γενικότερη οικονομική εξαθλίωση έπληξε και τα μοναστήρια που μετατράπηκαν σε ορμητήρια επαναστατών και καταφύγια αμάχων συμβάλλοντας υλικά και ηθικά στους απελευθερωτικούς αγώνες. 

Η Μονή Οδηγήτριας έδωσε σκληρό αγώνα για να διαφυλάξει την ορθόδοξη πίστη και να προστατέψει τον πληθυσμό από τη βία των Οθωμανών. 

Μοίραζε τα πενιχρά εισοδήματά της με τον άμαχο πληθυσμό και παρείχε κάθε είδους βοήθεια στους Χαΐνηδες, τους ανυπότακτους που κατέφευγαν στα βουνά και δημιουργούσαν μικρές αντιστασιακές ομάδες κατά της οθωμανικής καταπίεσης.

Ο μοναχός Ιωάσαφ, ο θρυλικός Ξωπατέρας

Από τους πιο φημισμένους χαΐνηδες της Κρήτης υπήρξε ο Ξωπατέρας, καλόγερος της Μονής Οδηγήτριας, μια από τις ηρωικότερες μορφές της κρητικής ιστορίας. 

Μαζί με τον Ξωπατέρα και άλλοι αγωνιστές καλόγεροι του μοναστηριού θα έχουν ενεργό ρόλο στους αγώνες για την απελευθέρωση από τους Τούρκους. 

Ονομαστοί επαναστάτες της περιοχής ήταν ο Μιχάλης Κουρμούλης, ο Μιχαήλ Κόρακας, ο Μαλικούτης, ο Τσακίρης, ο Κορνάρος κ.ά.

Μετά το θάνατο του Ξωπατέρα οι κατακτητές Οθωμανοί ξέσπασαν την οργή τους στο μοναστήρι καταστρέφοντας τα κτίρια και λεηλατώντας ιερά σκεύη, βιβλία και ότι άλλο βρήκαν μπροστά τους.

Την ανασυγκρότηση και αναστήλωση της Μονής Οδηγήτριας αποφάσισε το 1841 η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Κρήτης, όπως αναφέρεται στο σχετικό «συστατικόν» του ΙΘ' αιώνα και οι λιγοστοί μοναχοί που έμειναν συνέβαλαν στην προσπάθεια ανασυγκρότησης. 

Το Μάιο του 1844 το Οικουμενικό Πατριαρχείο, για να βοηθήσει στην αποκατάσταση του μοναστηριού το έθεσε υπό την προστασία του με Σιγίλιον με το οποίο κατέστησε τη Μονή Οδηγήτριας Σταυροπηγιακή. Η κατάσταση του μοναστηριού βελτιώνεται τον επόμενο χρόνο, όπως επιβεβαιώνεται από Πατριαρχική επιστολή (1845). 

Το 1853 το Πατριαρχείο ζήτησε την οικονομική αρωγή του μοναστηριού για την ίδρυση Ορφανοτροφείου στην Κωνσταντινούπολη. Χρηματική βοήθεια έστειλε η Οδηγήτρια και στη χριστιανική κοινότητα του Ηρακλείου για την ενίσχυση των ελληνικών σχολείων της Κρήτης και την ανέγερση του Ιερού Ναού του Αγίου Μηνά.

Σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής κατοχής και ζοφερής κυριαρχίας η Μονή της Οδηγήτριας, παρά τα πολλά προβλήματα που αντιμετώπιζε, δε σταμάτησε να ενισχύει με κάθε μέσο τους επαναστάτες. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι σε δύο ηγουμένους της Μονής (Γεράσιμο και Αγαθάγγελο) απονεμήθηκε ο τίτλος του οπλαρχηγού. 

Στη μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866 η Οδηγήτρια είχε μετατραπεί σε μπαρουταποθήκη, με πρωτεργάτη τον ηγούμενο Γεράσιμο. Αυτός ανέπτυξε πλούσια αντιστασιακή δράση, εκλέχθηκε Επίτροπος του χριστιανικού πληθυσμού του Νομού Ηρακλείου και Γενικός Ταμίας της Επανάστασης και πήρε μέρος σε όλες τις σημαντικές αποφάσεις της κρίσιμης αυτής περιόδου.

Αξιοσημείωτη είναι και η επίσκεψη του γέροντα πια αγωνιστή της Επανάστασης καπετάν Μιχάλη Κόρακα τον Αύγουστο του 1882, λίγο πριν πεθάνει, που επισκέφθηκε για τελευταία φορά το ναό της Παναγίας της Οδηγήτριας και αποχαιρέτησε τους παλιούς γνώριμους, φίλους και συμπολεμιστές, μεταξύ των οποίων και τον ηγούμενο Γεράσιμο Μανιδάκη. 

Μαζί του προσκύνησε για τελευταία φορά τις εκκλησίες στο Μάρτσαλο και το Αγιοφάραγγο και τέλεσαν μαζί μνημόσυνο στη μνήμη του Ξωπατέρα. Στην Επανάσταση του 1897 η Μονή Οδηγήτριας φιλοξένησε το γιο του Μιχαήλ Κόρακα, Αριστοτέλη, λοχαγό και αρχηγό του ελληνικού στρατού στις ανατολικές επαρχίες της Κρήτης, ο οποίος ποτέ δεν ξέχασε πως σώθηκε χάρη στη βοήθεια του μοναστηριού.

Οι περιπέτειες του μοναστηριού συνεχίστηκαν και κατά τη Γερμανική κατοχή, όταν το μοναστήρι κινδύνεψε να καεί για δεύτερη φορά επειδή περιέθαλψε τους αντάρτες. Την περίοδο αυτή τα κειμήλια του μοναστηριού και οι εικόνες είχαν μεταφερθεί στο γειτονικό χωριό Λίσταρος για προστασία. 

Η Μονή συνέχισε να λειτουργεί με μοναχούς, όπως αποδεικνύεται από τους πίνακες των Δήμων και Κοινοτήτων του 1920 και την απογραφή του 1928. Το 1935 με τον Αναγκαστικό Νόμο της 24ης Οκτωβρίου η Μονή Οδηγήτριας κηρύχτηκε τελικά μόνιμη. Το 1926 απαλλοτριώθηκε μεγάλο μέρος των κτημάτων του μοναστηριού, σύμφωνα με το νόμο περί ταμείων εφέδρων πολεμιστών Κρήτης. Τότε τα 3/5 των κτημάτων της Μονής μοιράστηκαν στους κατοίκους της περιοχής.

Το 1977 το μοναστήρι ηλεκτροδοτείται και υδροδοτείται με νερό από την τοποθεσία «Νέο Περιβόλι» το οποίο μεταφερόταν στη μεγάλη υδροδεξαμενή που κατασκευάστηκε στο κεντρικό συγκρότημα.

Παράλληλα, από το 1989 αρχίζει να εκδηλώνεται το ενδιαφέρον του δασαρχείου για την προστασία της περιοχής, με δενδροφυτεύσεις και εκτεταμένες περιφράξεις τόσο στα κτήματα του μοναστηριού όσο και στο χώρο του μοναστηριού, ώστε να προστατευτεί από τις καταστροφές που προκαλούσαν τα ζώα. Λίγο αργότερα ξεκίνησε μια ευρύτατη προσπάθεια αναστήλωσης του μοναστηριού και των μνημείων του, με χρηματοδότηση των ΜΟΠ Κρήτης και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Οι βασικοί πόροι προέρχονται από τα εισοδήματα του μοναστηριού και τη βοήθεια των κατοίκων της περιοχής.

O Σπηλαιώδης Ι. Ναός της Αγίας Κυριακής
πριν την είσοδο στο Αγιοφάραγγο

Στην Μονή υπάγονται και πλήθος ερημητηρίων, αλλά και εξωκκλησιών με αξιόλογες τοιχογραφίες. Ανάμεσα τους είναι ο σπηλαιώδης ναός της Αγίας Κυριακής (7 Ιουλίου) και ο ναός του Αγίου Αντωνίου στο Αγιοφάραγγο, η Παναγία στο Μαρτσαλιώτικο φαράγγι, οι Άγιοι Ευτυχιανοί (17 Αυγούστου), ο Άγιος Ανδρέας (30 Νοεμβρίου) και ο Άγιος Ιωάννης του Προδρόμου (29 Αυγούστου) στο Βαθύ Λαγκό.

Στη Μονή Οδηγήτριας εγκαταβιούν σήμερα πέντε μοναχοί: ο Ιερομόναχος και Ηγούμενος της Μονής Παρθένιος Βουλγαράκης ο οποίος κατάγεται από τον Πύργο Μονοφατσίου, ο Ιερομόναχος Ευτυχιανός Σηφάκης ο οποίος κατάγεται από το χωριό Λίσταρος,ο Μοναχός Ευμένειος Βαρελίδης, ο Μοναχός Ιερόθεος Καπαρουνάκης και ο Μοναχός Αρσένιος Γαργεράκης. Επίσης στην περιοχή του Αγιοφάραγγου εγκαταβιεί ο ερημίτης π.Θεόδωρος.

Τηλέφωνο Μονής: (+30) 28920 42364, email: imoparth@yahoo.gr