Ναός Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, Άμφισσα

πηγή

Είναι χτισμένος  σε βραχώδη και απότομη πλαγιά στα βορειοδυτικά της Άμφισσας, σε απόσταση 3 χιλιομέτρων από αυτήν μέσα σε ελαιώνα και πρόκειται για ένα περίτεχνο μνημείο από τα σημαντικότερα της μέσης Βυζαντινής περιόδου και είναι κηρυγμένο διατηρητέο με το Β.Δ.19-4-1921,Φ.Ε.Κ.68/ Α / 26-4-1921. 

Άποψη του Ναού
πηγή

Κτητορική επιγραφή στον ναό δυστυχώς δεν υπάρχει και έτσι δεν μας είναι γνωστή η ακριβής χρονολογία κατασκευής. 

Σύμφωνα με τον Gabriel Millet το Μνημείο χρονολογείται στον 11ο αιώνα, ενώ κατά τον Peter Megaw χρονολογείται στο 1ο τέταρτο του 12ου αιώνα.

Με το Μνημείο αυτό όπως και με αρκετά άλλα, έχει διεξοδικά ασχοληθεί ο Αναστάσιος Ορλάνδος στη δημοσίευσή του «Ο παρά την Άμφισσαν Ναός του Σωτήρος» στο ΑΒΜΕ (Αρχείο των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος), ΤΟΜΟΣ Α του 1935, ενώ η πρώτη δημοσίευση έγινε από τον Γ. Λαμπάκη που φωτογράφισε το Ναό στα 1896, Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας Γ, σελ. 39, εικόνα 8.

Άποψη του Ναού
πηγή

Τυπολογικά, ο ναός της Μεταμόρφωσης, ανήκει στον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου δικιόνιου μετά τρούλου, ενός τύπου ιδιαίτερα διαδεδομένου στον Ελληνικό χώρο και στην περίπτωση ναών μετρίου μεγέθους. 

Όπως όλοι σχεδόν οι μεσοβυζαντινοί ναοί της Ελλάδος έτσι και αυτός έχει στην κάτοψη ένα σχήμα τετράγωνο, διαστάσεων 7.20 Χ 7.30 μέτρα και με ελαφρά παράγωνη χάραξη που ονομάζεται γραφική ακανονιστία. 

Ο τρούλος του Ναού είναι Αθηναϊκού τύπου, οκτάπλευρος, κεραμοσκεπής με κοίλα βυζαντινά κεραμίδια και φέρει από ένα μαρμάρινο κιονίσκο με επίθημα σε κάθε ακμή ενώ η σημερινή μορφή του δεν είναι η αρχική, αλλά προέρχεται από αρκετές μεταγενέστερες επεμβάσεις.

Άποψη της εισόδου του Ναού
πηγή

Εξωτερικά, η τοιχοδομία του ναού της Μεταμόρφωσης παρουσιάζει μία εξαιρετική επιμέλεια στην ανατολική αλλά και στην βόρεια όψη. 

Διαμορφώνεται με ένα πλήρες και πλινθοπερίκλειστο σύστημα, ενώ στη δυτική και  νότια όψη του είναι λιγότερο επιμελημένη με αργούς λίθους, η δε κρηπίδα στην βάση του ναού διαμορφώνεται με Spolia. 

Το εσωτερικό του ναού του Σωτήρα είναι σήμερα επιχρισμένο κατά το μεγαλύτερο μέρος του. 

Ενδιαφέρουσα επίσης είναι και η σπουδαία κεραμοπλαστική διακόσμηση του ναού με πλίνθινες οδοντωτές ταινίες, σκυφία, κουφικά, ηλιακά ωρολόγια, κλπ. 

Επίσης ο ναός κοσμείται εξωτερικά με σταυρούς από spolia, ενώ στο εσωτερικό του εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο γλυπτός διάκοσμος των κιόνων και του διαλυμένου δύστυχώς σήμερα μαρμάρινου τέμπλου. Τα παράθυρα είναι μονόλοβα – δίλοβα αλλά και τρίλοβα με μαρμάρινους κιονίσκους καθώς και με επιθήματα από γλυπτό διάκοσμο.

Το τέμπλο. 

Άποψη του τέμπλου
πηγή

Το τέμπλο του ναού Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Άμφισσα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα και ωραιότερα μνημεία του 12ου αιώνα στην Ελλάδα. 

Ο ναός είναι δημοσιευμένος από τον Αναστάσιο Ορλάνδο, όπου γίνεται πλήρης ανάλυση της αρχιτεκτονικής του κτιρίου, ενώ παράλληλα παρουσιάζονται αλλά και ταυτίζονται τα σημαντικότερα από τα σωζόμενα μέλη του γλυπτού διακόσμου του. 

Το τέμπλο σωζόταν στην αρχική του θέση του τουλάχιστον έως το 1896, όταν δημοσίευσε στοιχεία για το μνημείο ο Λαμπάκης, ο οποίος το περιγράφει ως «διασώζον την χρήσιν των διαστύλων καί θωρακίων της αρχαίας εκκλησίας», όχι όμως και κατά την επίσκεψη του Αναστάσιου Ορλάνδου. 

πηγή

Από τον Λαμπάκη μάλιστα είχε ληφθεί και μία φωτογραφία της Ωραίας Πύλης, η υπ' αριθ. 2316 του αρχείου Λαμπάκη, στην οποία φαίνεται να σώζονται κατά χώραν οι εκατέρωθεν αυτής πεσσίσκοι, ενώ το άνοιγμα έχει μετατραπεί σε κτιστό τοξωτό. 

Παραμένουν, ωστόσο, ορισμένες ασάφειες ως προς την κατάσταση στην οποία βρισκόταν το τέμπλο κατά την εποχή της φωτογράφησης του, όπως για παράδειγμα τι ακριβώς συνέβαινε στα παραβήματα και πού βρίσκονταν τα υπόλοιπα μέλη. 

Δεν είναι εξάλλου γνωστό αν είχε ήδη κτιστεί ο τοίχος που φράσσει σήμερα την είσοδο του διακονικού, ο οποίος ούτε αναφέρεται στο κείμενο ούτε εμφανίζεται στο σχέδιο του Ορλάνδου, ενδέχεται όμως να έχει παραλειφθεί ως νεότερη αλλοίωση.

Τα γλυπτά μέλη του τέμπλου.

Τα μέλη του διαλυμένου τέμπλου, που περιγράφονται και αναλύονται από τον Ορλάνδο, είναι: οι δύο κεντρικοί πεσσίσκοι και το επιστύλιο του ιερού Βήματος, το επιστύλιο της πρόθεσης, καθώς και θραύσμα ενός των κεντρικών κιονίσκων που δεν σώζεται πλέον, για το οποίο δίδεται και πρόχειρο σχέδιο οριζόντιας τομής. 

Θραύσματα τον επιστυλίου της Ωραίας Πύλης (α-β)
και της πρόθεσης (γ-ô) (Αρχείο Ε.Μ.Π., 1970).  
πηγή

Δεν αναφέρονται καθόλου τα υπόλοιπα σωζόμενα τεμάχια. 

Συγκεκριμένα δύο θραύσματα που συναποτελούσαν έναν πεσσίσκο προερχόμενο από γωνιακό διαμέρισμα, θραύσμα του πάνω τμήματος αντίστοιχου κιονίσκου, καθώς και θραύσμα γλυπτού μέλους με καρδιόσχημα ανθέμια, που ίσως ανήκε στον κοσμήτη πάνω ακριβώς από το επιστύλιο του τέμπλου. 

Το τελευταίο θραύσμα, καθώς και το πάνω μέρος του θραυσμένου πεσσίσκου της πρόθεσης ή του διακονικού, είναι γνωστά μόνο από φωτογραφίες του καθηγητή Χ. Μπούρα, που ελήφθησαν το 1970 και βρίσκονται στο αρχείο του σπουδαστηρίου της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής του Ε.Μ.Π. 

Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.
Άποψη από τα νοτιοδυτικά.
Φωτογραφία του Carl Siele, 1910.
Eκτέθηκε στη Διεθνή Έκθεση της Ρώμης του 1911.
πηγή

Έκτοτε προφανώς έχουν κλαπεί, όπως και το θραυσμένο πάνω στέλεχος του σταθμού του βημοθύρου του νότιου πεσσίσκου της Ωραίας Πύλης, που περιγράφεται από τον Ορλάνδο και φαίνεται επίσης στη φωτογραφία του αρχείου του σπουδαστηρίου του Ε.Μ.Π. 

Το τέμπλο του ναού εντάσσεται στην τέχνη του 12ου αιώνος, όπως αυτή εκφράζεται στον ελλαδικό χώρο, εμφανίζει πλούτο θεμάτων και ποικιλία μορφών με αισθητική αρτιότητα, χωρίς να διακρίνεται μεταξύ των συγχρόνων του από πλευράς καλλιτεχνικής ποιότητας. 

Καθίσταται όμως ιδιαίτερα σημαντικό, λόγω της διάσωσης του και της δυνατότητας αναστήλωσης του, που θα αντικαθιστούσε το νεωτερικό ξύλινο τέμπλο, το οποίο δημιουργεί αισθητική δυσαρμονία με το μνημείο. 

Στο πλαίσιο του έργου αποκατάστασης του ναού Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, από το Γ’ ΚΠΣ με την ευθύνη της Δ/νσης Αναστήλωσης Βυζαντινών Μνημείων και της πρώην 24ης Εφορείας Βυζαντινών Μνημείων, πραγματοποιήθηκε η αναστήλωση του μνημείου. 

πηγή

Επίσης έγινε ανασκαφική έρευνα στο εσωτερικό και στον περιβάλλοντα χώρο του. 

Στο εσωτερικό του ναού, εντοπίστηκαν διάφορα τμήματα ψηφιδωτών, σπαράγματα μαρμαροθετημάτων και βυζαντινών τοιχογραφιών, θραύσματα αρχιτεκτονικών γλυπτών, όπως ένας κιονίσκος με ηράκλειο δεσμό, κιονόκρανο καθώς και θωράκια από το τέμπλο του ναού ενώ εξωτερικά ανασκάφηκαν ένας κεραμοσκεπής κιβωτιόσχημος τάφος και ένα τμήμα της αψίδας μιας πρωϊμότερης παλαιοχριστιανικής βασιλικής.

Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών αποκατάστασης του Ναού από το Υπουργείο Πολιτισμού, το μοναδικό Ιστορικό Μνημείο Πολιτισμού του 11ου αιώνα παραχωρήθηκε για λατρευτική χρήση  με τα θυρανοίξια να πραγματοποιήθηκαν με ιδιαίτερη λαμπρότητα το Σάββατο 1 Αυγούστου του 2015.

Ο ναός πλέον ανήκει στον Ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου Άμφισσας και θα χρησιμοποιείται για την τέλεση θείας λειτουργίας με την ευθύνη του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου του Ναού, ενώ με την ευθύνη της Εφορείας Φωκίδος θα είναι ανοικτός για το κοινό σε ημέρες και ώρες που θα ανακοινώνονται στις αρχές κάθε μήνα. 

Τηλέφωνο, Δήμος Άμφισσας : (+30) 22650 28913