Παναγία των Χαλκέων, Θεσσαλονίκη

πηγή φωτογραφίας: www.religiousgreece.gr

Βρίσκεται στη συμβολή των οδών Εγνατίας και Αριστοτέλους, νοτιοδυτικά του αρχαιολογικού χώρου της Ρωμαϊκής Αγοράς. Κτίστηκε στο χώρο του Μεγαλοφόρου, της κεντρικής αγοράς της Θεσσαλονίκης, κοντά στη Χαλκευτική στοά, όπου έως και σήμερα συναντά κανείς τα εργαστήρια των χαλκωματάδων. 

Γενική άποψη του καθολικού του ναού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή φωτογραφίας: www.religiousgreece.gr

Δεν είναι γνωστό το βυζαντινό όνομα του ναού πιθανώς όμως να ονομαζόταν Παναγία των χαλκοπρατείων ή και ως "Η Παρθένος των Χαλκουργών" όπως ο ομώνυμος ναός της Κωνσταντινουπόλεως. 

Το μνημείο είναι σημαντικό τόσο για την αρχιτεκτονική του, όσο και για τη σύγχρονη ζωγραφική του (1030 - 1040), που λόγω του αξιώματος του ιδρυτή του πρέπει να απηχεί τα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα της Κωνσταντινούπολης. 

Η κτητορική επιγραφή στο μαρμάρινο υπέρθυρο της δυτικής εισόδου μας πληροφορεί ότι το 1028 ο Χριστόφορος Πρωτοσπαθάριος και Κατεπάνω Λαγουβαρδίας, μαζί με τη σύζυγό του Μαρία και τα παιδιά του Νικηφόρο, Άννα και Κατακαλή, έχτισε το ναό για τη Θεοτόκο. 

Η κτητορική επιγραφή στο μαρμάρινο υπέρθυρο 

της δυτικής εισόδου

πηγή φωτογραφίας: www.wondergreece.gr

Για τον ιδρυτή του ναού Χριστόφορο, μιλάει η επιγραφή που είναι χαραγμένη στο μαρμάρινο υπέρυθρο της δυτικής εισόδου του ναού: "αφιερόθη ο πρην βέβηλος τόπος εις ναόν περίβλεπτον της Θ(εοτό)κου παρά Χριστωφ(όρου) του ενδοξοτάτ(ου) βασιληκού (πρωτο)σπαθαρήου κ(αι) κατεπάνο Λαγουβαρδίας κ(αι) τις συνβίου αυτού Μαρίας κ(αι) Κατακαλίς μηνή Σεπτεμβρίο ηνδ(ικτιώνος) ιβ΄, έτι ςφλζ (=6537)". 

Οι λέξεις "ο πριν βέβηλος τόπος", σημαίνουν πως ο ναός της Παναγίας των Χαλκέων κτίστηκε σε χώρο όπου προηγούμενα υπήρχε αρχαίος ειδωλολατρικός ναός, πιθανά του Ηφαίστου ή του Καβείρου, θεοτήτων που είχαν πάντως σχέση με την χαλκευτική τέχνη, που συνεχίζει από παράδοση να υπάρχει ακόμα στην γύρω περιοχή. 

Αγιογραφία του Ιησού Βασιλεύ, στο ιερό του ναού

Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

πηγή φωτογραφίας: www.religiousgreece.gr

Άλλωστε στον ίδιο χώρο προσδιορίζεται η "Χαλκευτική Στοά", η "Καταφυγή", και οι "Υπόγειες καμάρες" όπου δίδαξε προς τους Θεσσαλονικείς ο προστάτης της πόλης Άγιος Δημήτριος. 

Ο τάφος του κτήτορα βρίσκεται στο μέσο του βόρειου τοίχου κάτι που δεν συναντάται σε άλλη εκκλησία της Θεσσαλονίκης η οποία ανήκει στο νέο τύπο που διαμορφώνεται την εποχή της δυναστείας των Μακεδόνων αυτοκρατόρων, το σταυροειδή εγγεγραμμένο με τρούλλο ναό. 

Η επίδραση της αρχιτεκτονικής της Κωνσταντινούπολης είναι εμφανής τόσο στον τύπο του ναού όσο και στην τοιχοποιία του που ελαφρύνεται από επάλληλα καμπύλα τόξα και αψιδώματα, κόγχες και ημικυκλικούς κίονες.

Μαρμάρινος κοσμήτης περιτρέχει το ναό στο μέσο του ύψους του κάτω από τον οποίο υπήρχε διακοσμητική ζώνη από πήλινα έγχρωμα πλακίδια. 

Ο τρούλος, στον κυρίως ναό, στηρίζεται σε τέσσερα σφαιρικά τρίγωνα, που υποβαστάζονται από ισάριθμους μονολιθικούς κίονες με κιονόκρανα (κυκλικά στο κάτω μέρος και τετράγωνα στο πάνω) με ανάγλυφους ρόδακες και σταυρούς.

Η παράσταση της Ανάληψης στον τρούλο
πηγή φωτογραφίας: www.archaiologia.gr

Δεξιά και αριστερά της Αγίας Τράπεζας υπάρχουν δύο μικρά διαμερίσματα που επικοινωνούν με χαμηλές θύρες (πρόθεση και διακονικό). 

Η αποκλειστική χρήση πλίνθων ως οικοδομικό υλικό με τη λεγόμενη ''τεχνική της κρυμμένης πλίνθου'' έδωσε στο κτίσμα τη λαϊκή προσωνυμία ''Κόκκινη Εκκλησιά''. 

Από τα βασικά αυτά χαρακτηριστικά ο ναός της Παναγίας των Χαλκέων μπορεί να θεωρηθεί εκπρόσωπος της λεγόμενης "Αρχιτεκτονικής Σχολής της Κωνσταντινούπολης" και πρόγονος της "Μακεδονικής Σχολής", όπου διαμορφώθηκαν καθαρές λύσεις"σταυροειδούς" τύπου. Εντυπωσιακό είναι το ότι από το εσωτερικό του ναού είναι ορατός μόνο ο κεντρικός τρούλος, καθώς οι υπόλοιποι δύο είναι «χτιστοί» και φαίνονται μόνο εξωτερικά.

Άποψη του Ναού
πηγή φωτογραφίας: commons.wikimedia.org

Ο προσανατολισμός του κεντρικού άξονα του ναού είναι 118° από τον Βορρά. 

Αποκλίνει ανατολικά ελάχιστα από την κατεύθυνση της Εγνατίας οδού και από τον προσανατολισμό των εκκλησιών που βρίσκονται στον οικοδομικό ιστό της πόλης. 

Οι αποκλίσεις και οι ανομοιομορφίες που παρατηρούνται στην κάτοψη του κτηρίου αιτιολογούνται από το γεγονός ότι ο ναός χτίστηκε πάνω σε θέση όπου υπήρχε εθνικό κτίσμα. 

Οι άξονες των κεντρικών παραθύρων της κόγχης του ιερού είναι προσανατολισμένοι στο σημείο του ορίζοντα απ’ όπου ανατέλλει ο ήλιος το χειμώνα (χειμερινό ηλιοστάσιο), των ανατολικών στην Ανατολή (εαρινό ηλιοστάσιο) και των νοτίων στο Νότο. 

 Λεπτομέρεια από τοιχογραφία στον χώρο του ιερού

Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

πηγή φωτογραφίας: www.religiousgreece.gr

Τα δεκαέξι παράθυρα του τρούλου παρέχουν αρκετή ποσότητα φωτός σχεδόν όλη την ημέρα, ώστε ο τρούλος να αναδεικνύεται ως ένας ξεχωριστός χώρος του ναού. 

Το φως «εγκλωβίζεται» στον τρούλο και δεν συμβάλλει σημαντικά στο φωτισμό του ναού. 

Το ρόλο αυτό αναλαμβάνουν τα ψηλότερα παράθυρα της κόγχης του ιερού, όπου τις πρωινές ώρες οι εισερχόμενες ακτίνες του ήλιου διασχίζουν ολόκληρο το ναό και φτάνουν μέχρι το νάρθηκα και, ανάλογα με την εποχή του έτους, στον τάφο του κτήτορα. 

Ακόμη, ολόκληρη σχεδόν η βόρεια πλευρά φωτίζεται από το φως του ήλιου, που εισέρχεται διά των παραθύρων της νότιας κεραίας τις απογευματινές ώρες της άνοιξης, του φθινοπώρου και του χειμώνα. 

 Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της Δευτέρας Παρουσίας με 

αγίους και μάρτυρες, 1030 - 1040

πηγή φωτογραφίας: www.imma.edu.gr

Η εικόνα του φωτός επιτυγχάνεται σήμερα κατά τη διάρκεια της ημέρας κυρίως από το φυσικό φως που μπαίνει στο εσωτερικό από τα πολυάριθμα παράθυρα και κατά δεύτερο λόγο από το φως που εκπηγάζει από τις μορφές, τα χρώματα και τα σύμβολα της εικονογραφίας, αφού δεν σώζονται σε μεγάλο βαθμό οι τοιχογραφίες του ναού. 

Ο ναός κοσμήθηκε με τοιχογραφίες ταυτόχρονα με την ίδρυσή του, όπως μας πληροφορεί κτητορική επιγραφή στην καμάρα του ιερού Βήματος. 

Σώζονται λίγες χριστολογικές σκηνές στον κυρίως ναό (Γέννηση, Υπαπαντή, Προσκύνηση των Μάγων, Πεντηκοστή) και λειτουργικές στο ιερό βήμα, όπου η Πλατυτέρα δεομένη, Ιεράρχες και η Κοινωνία των Αποστόλων και στο νάρθηκα αναπτύσσεται η Δευτέρα Παρουσία. 

Στα χρόνια των Παλαιολόγων σε ορισμένα σημεία του ναού αντικαταστάθηκαν οι τοιχογραφίες του 11ου αιώνα και σήμερα από αυτές σώζονται λίγα μόνο λείψανα από την Κοίμηση της Παναγίας, μορφές αγίων και τρεις από τους εικοσιτέσσερις οίκους του Ακάθιστου Ύμνου. 

Άποψη του Ναού από την είσοδο επί της Εγνατίας Οδού
φωτογραφία: www.panoramio.com, BANE Novitović

Στον τρούλο, αντί για τον Παντοκράτορα, υπάρχει μία τοιχογραφία μοναδικής ομορφιάς, που αναπαριστά την Ανάληψη του Κυρίου. 

Mε την άλωση της Θεσσαλονίκης το 1430 από τους Οθωμανούς Τούρκους, Ο Ναός της Παναγίας των Χαλκέων μετατράπηκε σε τζαμί όπως πολλές εκκλησίες της πόλης με την επωνυμία ''Καζαντζιλάρ τζαμί'' (= τζαμί των χαλκωματάδων). 

Κατά τους σεισμούς του 1933, υπέστη σοβαρές ζημιές, των οποίων η αποκατάσταση ολοκληρώθηκε πριν το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Βλάβες ο ναός υπέστη επίσης και κατά τους σεισμούς του 1978, οι οποίες οδήγησαν σε ένα νέο κύκλο εργασιών συντήρησης από τη δεκαετία του 1980 και μετά με εργασίες στερέωσης του μνημείου αλλά και της συντήρησης των τοιχογραφιών του.

πηγή φωτογραφίας: www.mcgill.ca

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης ξαναγίνεται ναός. Κάποιο διάστημα ο ναός λειτούργησε και ως μετόχι της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου και κατόπιν της Ιεράς Μονής Ξηροποτάμου. 

Έτσι σήμερα εξηγείται γιατί ο ναός πανηγυρίζει στην εορτή της Αγίας Ζώνης (31 Αυγούστου) και των Σαράντα Μαρτύρων της Σεβάστειας (9 Μαρτίου), αλλά φυσικά και τον Δεκαπενταύγουστο στην Κοίμηση της Παναγίας.

Ο Ναός συγκαταλέγεται, όπως και πολλά άλλα μνημεία στη Θεσσαλονίκη, στα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της Unesco.

Τηλέφωνο: (+30) 2310 272910, Αρχιμανδρίτης Παπαγιαννούλης Νεκτάριος.

πηγή: www.wondergreece.gr , odysseus.culture.gr , thesecretrealtruth.blogspot.com , www.archaiologia.gr