Ναός Αγίας Αικατερίνης, Θεσσαλονίκη

πηγή

Βρίσκεται στο βορειοδυτικό τμήμα της Άνω Πόλης Θεσσαλονίκης, βόρεια της οδού Αγίου Δημητρίου και πάνω από την οδό Ολυμπιάδος, στις παρυφές της Άνω πόλης, στη συμβολή των οδών Τσαμαδού και Οιδίποδα και κοντά στα Βορειοδυτικά βυζαντινά τείχη, καθολικό άλλοτε βυζαντινής μονής. 

Άποψη του Ναού

Χρονολογείται περίπου στα τέλη του 13ου με αρχές του 14ου αιώνα.

Είναι χαρακτηριστικό δείγμα της Μακεδονικής Σχολής και πρόκειται για έναν σύνθετο τετρακιόνιο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με κλειστή στοά στη δυτική, τη νότια και τη βόρεια πλευρά του, η οποία στα ανατολικά απολήγει σε δύο συμμετρικά παρεκκλήσια. 

Στο κέντρο του ναού υψώνεται ένας επτάπλευρος τρούλος, ενώ υπάρχουν τέσσερις ακόμα τρούλοι, μικρότεροι και χαμηλότεροι του κεντρικού, ένας σε καθεμία από τις τέσσερις γωνίες του οικοδομήματος και βασικό χαρακτηριστικό του μνημείου είναι οι περίτεχνες εξωτερικές τοιχοποιίες του με τα πλούσια κεραμοπλαστικά κοσμήματα. 

Άποψη του Ναού

Όλες οι όψεις του ναού είναι κατάσπαρτες από τυφλά αψιδώματα, μικρές κόγχες, δίλοβα και τρίλοβα ανοίγματα, πλίνθινους ημικίονες, θωράκια, κοσμήτες, που – σε συνδυασμό με την κλιμάκωση των στεγών – διασπούν τους όγκους και δημιουργούν μία ανάλαφρη και εκλεπτυσμένη κατασκευή.

Την περίοδο 1946 – 1951 έγιναν αναστηλωτικές εργασίες στο ναό και τότε αποκαλύφθηκαν αποσπάσματα των παλαιών τοιχογραφιών του ναού που σώζονται αποσπασματικά λίγες απο αυτές οι οποίες χρονολογούνται γύρω στο 1315 και παριστάνουν την Κοινωνία των Αποστόλων, ιεράρχες που συλλειτουργούν, προφήτες και αγγέλους, σκηνές από τα θαύματα του Ιησού Χριστού και μεμονωμένους αγίους, κυρίως ασκητές και στυλίτες.

Άποψη της τοιχοποιίας του Ναού

Τα έργα αυτά, με τα ζωηρά χρώματα και τις δυναμικές μορφές που είναι ελεύθερα πλασμένες, αποτελούν αξιόλογα δείγματα της τέχνης του πρώιμου 14ου αιώνα και αντιπροσωπεύουν τη ζωγραφική της εποχής των Παλαιολόγων.

Οι τοιχογραφίες του ναού της Αγίας Αικατερίνης μαζί με αυτές των άλλων ναών της πόλης (Προφήτης Ηλίας, Αγιοι Απόστολοι, Αγιος Νικόλαος Ορφανός, παρεκκλήσι Αγίου Ευθυμίου στον Αγιο Δημήτριο, ναϊδριο του Σωτήρα κ.λπ.), πείθουν πως η Θεσσαλονίκη ήταν κέντρο της βυζαντινής αγιογραφίας, από όπου μάλιστα μεταδόθηκε η τέχνη αυτή σε όλες τις περιοχές της Βαλκανικής.

Σε αυτό συνετέλεσε σημαντικά ασφαλώς το γειτνίασμα της Θεσσαλονίκης με το Αγιο Ορος και οι σχέσεις και οι επαφές της πόλης με την Αθωνική πολιτεία.

Από πλευράς διάταξης των χώρων και μορφολογίας, ο ναός της Αγίας Αικατερίνης έχει πολλά κοινά χαρακτηριστικά με τον ναό των Αγίων Αποστόλων Θεσσαλονίκης, παρόλο που έχουν κάποια χρονική διαφορά στην ανέγερσή τους (τέλη 13ου αιώνα η Αγία Αικατερίνη, αρχές 14ου αιώνα οι Αγιοι Απόστολοι).

φωτογραφία: agiosmarkoskofos.files.wordpress.com

Η ομοιότητα μάλιστα αυτή είναι πολύ φανερή και στα διάφορα δομικά - γενικά - στοιχεία καθώς επίσης και στον τρόπο κτισίματος των τοίχων.

Πάντως η ύπαρξη των μνημείων αυτών με τα κοινά χαρακτηριστικά τους αποδεικνύει ότι στη Θεσσαλονίκη από τον 11ο και ως τον 14ο αιώνα, είχε δημιουργηθεί μία σημαντική εμπειρία στην ανέγερση των ναών, που κληροδοτήθηκε - προσαρμοσμένη στα τότε δεδομένα - και στους Έλληνες οικοδόμους κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.

Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του ναού της Αγίας Αικατερίνης, είναι οι περίτεχνες τοιχοποιίες εξωτερικά, που εκμεταλλεύονται αισθητικά κάθε αρχιτεκτονικό - μορφολογικό στοιχείο αναδεικνύοντάς το εντυπωσιακά.

Άποψη της τοιχοποιίας του Ναού

Ο ναός αρχικά δεν ήταν αφιερωμένος στην Αγία Αικατερίνη, αλλά – σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές και με βάση κάποια στοιχεία του εικονογραφικού του προγράμματος – είχε κτιστεί προς τιμή του Ιησού Χριστού, ενώ πιστεύεται επίσης ότι αποτελούσε το καθολικό της Μονής του Χριστού Παντοδύναμου. 

Επί τουρκοκρατίας, στα χρόνια του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β΄ (1481 - 1512), η εκκλησία μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τέμενος και μετονομάστηκε σε Yakup Paşa τζαμί, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα να λησμονηθεί σταδιακά η βυζαντινή ονομασία του κτηρίου και οι τοιχογραφίες είχαν σοβατιστεί από τους τούρκους. Με την απόδοσή του και πάλι στη χριστιανική λατρεία το μνημείο συνδέθηκε – άγνωστο για ποιον λόγο ή με ποια αφορμή – με την Αγία Αικατερίνη και σήμερα πλέον φέρει το όνομά της.

Ηχοτοπία βυζαντινών ναών στη Θεσσαλονίκη.

Ελληνικό γραμματόσημο του 1961 που απεικονίζει
τον ναό της Αγίας Αικατερίνης

Το καλοκαίρι του 2014 μια επιστημονική ομάδα κορυφαίων πανεπιστημίων της Αμερικής, έβαλε στο μικροσκόπιο της έρευνας την ακουστική των βυζαντινών ναών της Θεσσαλονίκης. Οκτώ μνημεία της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς (UNESCO) οι χώροι του διερευνητικού προγράμματος «...of bodies and spirits: Saundscapes of Byzantine Thessaloniki» (…σωμάτων τε και πνευμάτων: Ηχοτοπία της Βυζαντινής Θεσσαλονίκης), που χρηματοδοτείται από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια (UCLA). 

Διαπρεπείς ερευνητές, μουσικολόγοι, μηχανικοί, αρχιτέκτονες, βυζαντινολόγοι πανεπιστημίων των ΗΠΑ (UCLA, USCΝ, Ν. Τζέρσεϊ, Βοστώνης, City University του Λονδίνου), με επικεφαλής την καθηγήτρια Βυζαντινής Τέχνης, Σάρον Γκέρστελ, από το πανεπιστήμιο του Λος Αντζελες και τον Κρις Κυριακάκη (USCN), επιχείρησαν προσομοιώσεις βυζαντινών λειτουργικών ακολουθιών, για να πετύχουν στον μέγιστο δυνατό βαθμό την ηχητική αναπαράσταση μιας βυζαντινής λειτουργίας. 

Άποψη του εσωτερικού του ναού και του μαρμάρινου τέμπλου

Με εργαλεία τον πλέον εξελιγμένο τεχνολογικά ψηφιακό εξοπλισμό για την ηχητική χαρτογράφηση του χώρου με υψηλή ακρίβεια, οι ερευνητές πραγματοποίησαν ακουστικές μετρήσεις σε διαφορετικούς, τυπολογικά και χρονολογικά, ναούς: Αχειροποίητου (5ος αιώνας), Αγίας Σοφίας (8ος αιώνας), Παναγία Χαλκέων (11ος αιώνας) και τους μοναστικούς ναούς Αγίου Νικολάου Ορφανού, Αγίων Αποστόλων, Αγίας Αικατερίνης, Προφήτη Ηλία και Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, του 14ου αιώνα. 

Στις μετρήσεις ηχογραφήθηκαν ψαλμοί και ύμνοι από τη χειρόγραφη παράδοση, τόσο του μοναστικού όσο και του νεο - Σαββαϊτικού τυπικού, αντίφωνα από τους πρωτοχριστιανικούς αιώνες, κοντάκια του Ρωμανού του Μελωδού και κανόνες από ποικίλες θέσεις των ναών (κεντρικό κλίτος, τρούλους, πλευρικά κλίτη, υπερώο).

Εξαίρετοι ψάλτες της Θεσσαλονίκης, με προεξάρχοντα τον καθηγητή Βυζαντινής Μουσικολογίας και ψαλτικής τέχνης του ΑΠΘ π. Σπυρίδωνα Αντωνίου, απέδωσαν ιερατικές εκφωνήσεις και στάσεις από τον Ακάθιστο Υμνο, που επαναλήφθηκαν σε όλους τους ιστορικούς ναούς για τη συγκριτική μελέτη ακουστικής. 

Δίλοβο παράθυρο στον Ναό

Παράλληλα, χορωδία αλλά και σολίστες της «Schola Cantorum» (εργαστήριο ψαλτικής), υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση του Νεκτάριου Αντωνίου, έψαλλαν συνθέσεις της βυζαντινής μελοποιίας. 

Η έρευνα έδειξε μία εξαιρετική ακουστική στον Ιερό Ναό της Αγίας Αικατερίνης και στους μικρών διαστάσεων μοναστικούς ναούς του 14ου αιώνα, όπου τρεις ή και τέσσερις μόνο φωνές αρκούσαν να πληρώσουν ηχητικά τον χώρο.

Αντίθετα, στους μεγάλους ναούς της πόλης, όπως την Παναγία Αχειροποιήτου καθώς και την Αγία Σοφία, το άριστο ηχητικό αποτέλεσμα ήτανε εφικτό μόνο από μία πολυπληθή ομάδα ψαλτών.

Εκστασίασαν οι παιδικές φωνές, όταν αναβίωσαν στον ναό της Του Θεού Σοφίας τους ήχους της χορωδίας ορφανών παιδιών που, σύμφωνα με τις πηγές, έψαλε για τελευταία φορά στο εσωτερικό του ναού, στα μέσα του 15ου αιώνα.

Στον Ναό της Αγίας Αικατερίνης, φυλάσσονται σήμερα τα ιερά λείψανα του Αγίου Θεοχάρη του Νεαπολίτη, της Αγίας Αικατερίνης κ.α

Τηλέφωνο: (+30) 2310 225580, Αρχιμανδρίτης Τριανταφυλλίδης Νεκτάριος.