Παναγία Κρήνα, Χίος

πηγή

Βρίσκεται στην αγροτική περιφέρεια των Βαβύλων, στην κεντρική Χίο. Στη θέση όπου ιδρύθηκε ο ναός υπάρχει πηγή με άφθονο νερό, στην οποία οφείλεται η προσωνυμία του μνημείου, "Κρήνα".

Άποψη του ναού
πηγή

Κτήτορες του αρχικού ναού ήτανε ο Ευστάθιος Κοδράτος και η σύζυγός του Ειρήνη Δούκαινα Πεπαγωμένη που ανήκαν στον κύκλο της αυλής της Κωνσταντινούπολης και διακόσμησαν τον ναό με περίτεχνες και σπουδαίες τοιχογραφίες. 

Πλάι στις μορφές τους και στα ονόματά τους, που βρίσκονται στο νότιο αρκοσόλιο του εσωνάρθηκα του Καθολικού, παραδίδεται η χρονολογία 6.605 από κτίσεως κόσμου (= 1197 από Ενσαρκώσεως). 

Ακόμη, στο Ιερό Βήμα και σε μία εξαιρετικά τιμητική θέση εικονίζεται ο θείος της Ειρήνης Δούκαινας Πεπαγωμένη, μητροπολίτης των Υπαίπων της Μικράς Ασίας, ο Στέφανος Πεπαγωμένος.

Άποψη του ναού
πηγή

Ο σημερινός ναός αποτελείται από τον κυρίως ναό, τον εσωνάρθηκα και τον εξωνάρθηκα.

Ο κυρίως ναός και ο εσωνάρθηκας εντάσσονται στο ίδιο κτηριολογικό πρόγραμμα, αλλά κατασκευάσθηκαν με χρονική διαφορά μεταξύ τους, στον 12ο αιώνα.

Ο εξωνάρθηκας είναι κατά πολύ μεταγενέστερος, του 18ου αιώνα. 

Ο κυρίως ναός ακολουθεί τον αρχιτεκτονικό τύπο του Καθολικού της Νέας Μονής, τον "νησιωτικό" οκταγωνικό, με παραλλαγές ως προς τον τρόπο στήριξης του τρούλου στην ανατολική πλευρά, όπου στον ναό της "Κρήνας" υπάρχει ψηλή καμάρα που δεν υπήρχε στο πρότυπο.

Άποψη του ναού
πηγή

Στον εσωνάρθηκα διατηρούνται δύο αρκοσόλια (ταφικά μνημεία), ένα στη νότια και ένα στη βόρεια πλευρά.

Τα αρκοσόλια κατασκευάσθηκαν σε επαφή με τους πλευρικούς τοίχους του εσωνάρθηκα, και με την κατασκευή τους φράχθηκαν προγενέστερα ανοίγματα (θύρες και παράθυρο).

Ο τρουλίσκος και ο δυτικός τοίχος του εσωνάρθηκα κατέρρευσαν μετά τον σεισμό του 1881 και ανακατασκευάσθηκαν τρία χρόνια αργότερα, το 1884, όπως πληροφορεί χρονολογία χαραγμένη στο ανώφλι ενώ ο εξωνάρθηκας είναι σήμερα ασκεπής και η κάλυψή του μάλλον κατ έπεσε με τον σεισμό του 1881.

Λεπτομέρεια από τον εξωτερικό διάκοσμο του ναού
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

Το σύστημα δομής του κυρίως ναού και του εσωνάρθηκα συγκροτείται από την εναλλαγή στρώσεων από λίθους με στρώσεις από σειρές πλίνθων, στις οποίες παρατηρείται η τεχνική της "κρυμμένης πλίνθου". 

Ψηλά τυφλά αψιδώματα μειώνουν το πάχος της τοιχοποιίας και προσδίδουν πλαστικότητα στο κτήριο, ενώ ο ποικίλος κεραμοπλαστικός διάκοσμος (πλέγματα ιστών που απομιμούνται ψάθα, πλέγματα ρόμβων, μαίανδρος, σειρές φιαλοστομίων, καρδιόσχημα κ.α.) ζωογονεί τις όψεις του μνημείου. 

Στην εξαιρετικά πλούσια διάπλαση των όψεων της "Κρήνας" από πλίνθινα ή κεραμικά στοιχεία προστίθενται και τα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη που είτε λαξεύθηκαν για το ίδιο το μνημείο (κιονόκρανα, επίκρανα παραστάδων, αμφικιονίσκοι παραθύρων, κοσμήτης κ.α.) είτε προέρχονται από αρχαιότερα κτήρια και εντοιχίσθηκαν σε διάφορα σημεία των όψεων.

Ο Παντοκράτορας στον τρούλο
πηγή

Οι εσωτερικές επιφάνειες του κυρίως ναού καλύπτονταν έως και το 1987 από ένα στρώμα τοιχογραφιών που είχε ζωγραφίσει το 1734 ο αναγνώστης Μιχαήλ Χωματζάς, Χιώτης στην καταγωγή, ζωγράφος, που είναι γνωστός και από άλλα μνημεία σε νησιά του Αιγαίου Πελάγους.

Όταν όμως το στρώμα αυτό αποτοιχίστηκε, αποκαλύφθηκε ότι ο ναός της Παναγίας, έσωζε σε όλη του την έκταση, ακόμη, τον αρχικό σπουδαίο, ζωγραφικό διάκοσμο του ύστερου 12ου αιώνα. 

Από τον τρούλλο του κυρίως ναού αποτοιχίστηκε επίσης, ένα στρώμα τοιχογραφιών με παραστάσεις δώδεκα Προφητών, που χρονολογείται κατά τον 14ο αιώνα, και το οποίο εκτίθεται σήμερα στο κτήριο περιοδικών εκθέσεων αρχαιοτήτων "Παλάτι Ιουστινιάνι" στο Κάστρο της Χίου.

Άποψη του ναού
πηγή

Σήμερα στον τρούλλο του ναού, έχουν παραμείνει στο μεν ημισφαιρικό μέρος, που κατέρρευσε με τον σεισμό με τον σεισμό του 1981, παράσταση του Παντοκράτορα με αγγέλους, που χρονολογείται στα 1884. 

 

Επίσης, στο τύμπανο ανάμεσα στα παράθυρα, οι παραστάσεις δώδεκα Προφητών, που ανήκουν στο αρχικό στρώμα των τοιχογραφιών, του 12ου αιώνα. 

Θραύσματα αρχιτεκτονικών μελών που έχουν ενσωματωθεί σε διάφορες θέσεις του κτηρίου αναγνωρίσθηκε ότι προέρχονται από το ίδιο μαρμάρινο τέμπλο, που ήταν τοποθετημένο αρχικά στον κυρίως ναό. 

Ορισμένα από αυτά (π.χ. τα δύο θωράκια που είχαν πρόχειρα τοποθετηθεί στα αρκοσόλια) μεταφέρθηκαν και εκτίθενται στο "Παλάτι Ιουστινιάνι" στο Κάστρο της Χίου που χρησιμοποιείται ως κτήριο περιοδικών εκθέσεων από τις συλλογές της εφορείας αρχαιοτήτων Χίου.

Το 1968 στερεώθηκε και επισκευάστηκε η στέγη, ενώ το 1983 έγιναν στερεωτικές εργασίες στον δυτικό τοίχο του εξωνάρθηκα και επί μέρους εργασίες στην στέγη του ναού ενώ τα έτη 1988 και 1995 έγιναν διερευνητικές τομές στα θεμέλια του ανατολικού τμήματος του ναού.

πηγή

πηγή

Σύμφωνα με τις παλαιότερες παραδόσεις του νησιού, όταν ο βυζαντινός μάστορας ολοκλήρωνε το χτίσιμο του αρχικού ναού, και καθώς βρισκόταν στο θόλο, έσπρωξε το μαθητή και βοηθό του από τη σκαλωσιά για να σκοτωθεί και να μην προδώσει την τέχνη του δασκάλου του. 

Ο δυστυχής μαθητής όμως πέφτοντας παρέσυρε και το μάστορα και έτσι νεκροί και οι δύο πήραν το μυστικό του ναό στον τάφο, γι' αυτό και δεν χτίστηκε ποτέ παρόμοιος ναός.

Το κομψό βυζαντινό ξωκλήσι στέκεται μέσα στην ερημιά και τους πυκνούς ελαιώνες, στολισμένο με περίτεχνα αψιδώματα, τοξωτά παραθυράκια, εξαιρετικής τέχνης κεραμοπλαστική διακόσμηση καθώς όμως και με πάμπολλα μαρμάρινα ανάγλυφα και αρχιτεκτονικά μέλη εντοιχισμένα στις διάφορες γωνίες του.

Ο ναός της Παναγίας Κρήνας παραμένει κλειστός για το κοινό και ανοίγει μόνο κατά τη θερινή περίοδο από την Τρίτη έως και το Σάββατο από τις 08:00 έως και τις 14:00 ή κατόπιν συνεννόησης στο τηλέφωνο: (+30) 22710 44238 και (+30) 22710 44738.