Άγιος Νικόλαος, Βελβεντό Κοζάνης

Βρίσκεται στην είσοδο του Βελβεντού, κοντά στη θέση Φισκίνα, αμέσως μετά το βυζαντινό ναό του Αγίου Μηνά και συγκαταλέγεται στα σημαντικότερα μνημεία της περιόδου, καθώς στο εσωτερικό του σώζεται το παλαιότερο γνωστό χρονολογημένο τέμπλο της Ελλάδας.

  

Άποψη του Ναού

Ο ναός μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα λειτουργούσε ως ενοριακός,  είχε μοναστηριακό χαρακτήρα ενώ με τη μορφή που είχε επί της τουρκοκρατίας, διατηρήθηκε μέχρι το 1936. 

Περιλάμβανε τον κυρίως ναό, έναν κλειστό νάρθηκα τοιχογραφημένο, που χρησιμοποιήθηκε και ως «θεραπευτήριο» ψυχασθενών, το χαγιάτι στη νότια πλευρά του, δύο κελλιά νοτιοανατολικά, το κοιμητήριο και έναν υψηλό περίβολο. 

Με την αλλαγή της ρυμοτομίας του χώρου και ύστερα από διάφορες επεμβάσεις, που έγιναν έως τη δεκαετία του 1960, το συγκρότημα έχασε εκείνο τον αρχικό μοναστηριακό του χαρακτήρα.

Η επιγραφή ιστόρησης του Ναού

Σήμερα από τό αρχικό εκείνο εκκλησιαστικό συγκρότημα διατηρούνται μόνο ο μονόχωρος κυρίως ναός, το χαγιάτι στη νότια πλευρά και ένας σύγχρονος στεγασμένος χώρος στη δυτική πλευρά για την προστασία των τοιχογραφιών, στη θέση του παλιού γκρεμισμένου νάρθηκα. 

Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, που σώζεται δεξιά από την δυτική θύρα εισόδου, ο ναός ανακαινίσθηκε «εκ βάθρων» και τοιχογραφήθηκε το 1588 από το «ιστοριογράφο Νικόλαο», επί επισκόπου Σερβίων, Ιωάσαφ. 

Οι δαπάνες ανακαίνισης και ιστόρησης, καλύφθηκαν από του «εντιμωτάτου άρχοντος κυρού Γεωργίου Μουτάφι» και άλλων τοπικών πλούσιων οικογενειών, όταν υπηρετούσαν οι ιερείς παπά - Σταμάτης, παπά - Μανασής και ο παπά - Στέφανος.

Άποψη των τοιχογραφιών μέσα στο Ναό

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του κατάγραφου σήμερα εσωτερικά ναού του Αγίου Νικολάου διατάσσεται σε τρεις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες ζώνες.

Στην κατώτερη ζώνη απεικονίζονται διάφοροι ολόσωμοι άγιοι αλλά και μάρτυρες ενώ στις ανώτερες ζώνες απεικονίζονται σκηνές από το βίο του Χριστού και της Παναγίας όπως το Δωδεκάορτο, διάφορα Θαύματα αλλα και τα Πάθη του Χριστού.

Στο νότιο τοίχο, κάτω από τις μορφές των αγίων Μηνά της Αναστασίας και της Παρασκευής, σώζονται διάφορα τμήματα μιας προγενέστερης τοιχογράφησης, που χρονολογείται περίπου στο τελευταίο τέταρτο του 14ου αιώνα.

Άποψη των εξωτερικών τοιχογραφιών του Ναού

Άποψη των εξωτερικών τοιχογραφιών του Ναού

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού, στην είσοδο

Στο χώρο του ιερού στον ιερό Ναό του Αγίου Νικολάου ξεχωρίζουν εκατέρωθεν της Πλατυτέρας οι σκηνές από την Παλαιά Διαθήκη όπως οι Τρεις Παίδες εν Καμίνω, ο Ιωνάς που εξέρχεται από το κήτος που τον είχε καταπιεί, οι Επτά Παίδες Μακκαβαίοι αλλά και δύο επεισόδια από τη Θυσία του Αβραάμ. 

Στην κατάγραφη επίσης, εξωτερική δυτική πλευρά του ιερού ναού του Αγίου Νικολάου και σε τέσσερις μάλιστα διαφορετικές τοιχογραφικές ζώνες παριστάνονται μεταξύ άλλων το Θαύμα του αγίου Ευσταθίου, ο άγιος Χριστόφορος, η Παναγία η Βρεφοκρατούσα αλλά και ο Λογχισμός του αγίου Δημητρίου του Μυροβλήτου, στο υπέρθυρο του Ναού.

Άποψη των εξωτερικών τοιχογραφιών του Ναού

Άποψη των εξωτερικών τοιχογραφιών του Ναού

Ο Αββάς Σισώης θρηνεί επάνω στον τάφο
του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Ακόμη, ιδιαίτερα σημαντική και ενδιαφέρουσα είναι η εξαίσια και σπάνια παράσταση του Αββά Σισώη που θρηνεί επάνω στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου για τη ματαιότητα της επίγειας δόξας.

Ακόμη υπάρχουν και  άλλες σημαντικές σκηνές, από το βίο του αγίου Νικολάου, το Ενύπνιο του οποίου απεικονίζεται στη μεγάλη αβαθή κόγχη της εισόδου του Ναού.

Η νότια εξωτερική πλευρά του ναού χωρίζεται αντίστοιχα σε δύο τμήματα, δεξιά της εισόδου, σε τρεις ζώνες, παριστάνονται σκηνές από τη Γένεση και παραινέσεις προς τους πιστούς, ενώ αριστερά η σκηνή της Δευτέρας Παρουσίας.

Στο κατώτερο ανατολικό τμήμα του νότιου τοίχου απεικονίζεται η νεκρή κόρη του κτήτορα, Άννα Μουτάφη, ανάμεσα στον άγιο Νικόλαο και την αγία Πελαγία, όμως οι εξωτερικές τοιχογραφίες του ναού φαίνεται ότι προηγήθηκαν των εσωτερικών και σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Σ. Κίσσα, πρέπει να έγιναν και από διαφορετικό ζωγράφο.
 

 Άποψη των τοιχογραφιών

 

Η επιγραφή χρονολόγησης του τέμπλου στα 1591.

Το πιο αξιοσημείωτο στοιχείο του ναού είναι το τέμπλο, το παλαιότερο χρονολογημένο μέχρι σήμερα στην Ελλάδα.

Σύμφωνα με επιγραφή που βρίσκεται στη βάση του Σταυρού και αποτελεί δωρεά του ίδιου άρχοντα που χρηματοδότησε τις τοιχογραφίες, του Γεωργίου Μουτάφη και της συζύγου του, Κύρως, χρονολογείται στο 1591.

Η επιγραφή αναφέρει: «ΕΤ(ΟΥΣ) 7099 ΑΝΥΣΤΟΡΗΘΗ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΤΕΜ/ΠΛΟ ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΚΟΠΟΥ / Κ(ΑΙ) ΕΞΟΔΟΥ ΚΙΡΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ/ΜΟΥΤΑΦΙ ΑΜΑ ΣΙΒΥΟΥ ΚΙΡΟΣ», με το τέμπλο να είναι επιχρυσωμένο, με πυκνή φυτική διακόσμηση σε χαμηλό ανάγλυφο με κόκκινο και γαλάζιο χρώμα στο βάθος και  δημιουργήθηκε με διάτρητη τεχνική. 

Το τέμπλο όμως πού βρίσκεται σήμερα στο ναό του Αγίου Νικολάου προοριζόταν αρχικά ή ανήκε σε άλλο ναό, αυτό αποδεικνύεται από το ότι στο σημείο επαφής του τέμπλου με το βόρειο τοίχο του ναού αυτό είναι κομμένο και προσαρμοσμένο στις διαστάσεις του ναού του Αγίου Νικολάου.

Για την αποκατάσταση και ανάδειξη του μνημείου κατά τα έτη 1996 - 2000 πραγματοποιήθηκαν στερεωτικές εργασίες, αντικατάσταση των φθαρμένων στοιχείων της στέγης και συντήρηση του τοιχογραφικού διακόσμου από την 17η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

Τηλέφωνο: (+30) 24610 25903, Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης.