Αγιος Δημήτριος Αιανής Κοζάνης

Βρίσκεται σε απόσταση 3 χιλιόμετρων από το κέντρο της Αιανής με κατεύθυνση προς το τεχνητό φράγμα του Ιλαρίωνα, επάνω σε ένα λόφο και αποτελεί μέρος ενός ευρύτερου βυζαντινού συνόλου μνημείων, της περιοχής.

 

Άποψη του Ναού

Πρόκειται για το Καθολικό μιας Μονής με άγνωστη ημερομηνια κτίστης.

Πεντακόσια μέτρα δεξιά του Ναού, βρίσκεται ο ναός των Αγίων Αναργύρων ενώ 200 μέτρα αριστερά του σώζονται τα ερείπια του ναού του Αγίου Νέστορα.

Το Καθολικό χρονολογείται τον 11ή αρχές 12ου αιώνα και είναι ρυθμού βασιλικής σε σχήμα τετράγωνο με διαστάσεις 6.75 Χ 6.30 μέτρων χωρίς την αψίδα και χωρίζεται με δύο τοίχους σε τρία κλίτη, το μεσαίο κλίτος είναι το υψηλότερο και μεγαλύτερο με πλάτος 3.10 μέτρων ενώ τα άλλα δύο στα άκρα έχουν πλάτος 1.75 μέτρα το καθένα και επικοινωνούν με το μεσαίο με δύο ασύμμετρα τοξωτά ανοίγματα. 

Άποψη του Ναού
πηγή

Το εξωτερικό κεντρικό έχει τοιχογραφίες παραστάσεων από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη αλλά και διαφόρων Αγίω, που έχουν γίνει σε δύο διαφορετικές εποχές.

Ο Στίλπων Κυριακίδης χρονολογεί την ιστόρηση του καθολικού στα τέλη του 15ου αιώνα ενώ η μονή πρέπει να ήταν ανδρώα όπως φαίνεται από τα ονόματα των μοναχών που σώζονται σε επιγραφή του ιερού βήματος: "ΔΕΙCI ΤΟΥ ΔΟΥ/ΛΟΥ ΤΟΥ ΘΥ ΑΝΘΙ/ΜΕ ΜΩΝΑΧΟΥ/ΠΑΠΑΚΙΡΟΥ ΙΕΡΕΟC/CΑΜΟΥΗΛ ΜΩΝΑΧΟΥ/".

Η επιγραφή βρίσκεται ακριβώς κάτω από την παράσταση του Μελισμού ενώ καμιά άλλη γραπτή μαρτυρία δεν σώζεται γι αυτό το μοναστήρι, μόνο η προφορική παράδοση κι αυτή όχι έντονη επιβεβαιώνει την ύπαρξή του καθώς και ίχνη θεμελίων που βρίσκονται στην νότια πλευρά του καθολικού.

Άποψη των τοιχογραφιών

Οι τοιχογραφίες του Ναού είναι εξαιρετικής τέχνης και σημαντικότητας και προέρχονται από κάποιο τοπικό εργαστήριο ενώ οι παλαιότερες, που αποκαλύφθηκαν όταν έπεσε το δεύτερο στρώμα που τις είχε προγενέστερα καλύψει, έγιναν περίπου κατά τα τέλη του 11ου αιώνα, την εποχή δηλαδή της ανεγέρσεως του ναού.

Το τέμπλο δεν έχει ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία, όμως, οι φορητές εικόνες που υπήρχαν σε αυτό ήταν αρκετά σπουδαίες σε αξία και οι επίτροποι τις μετέφεραν στην εκκλησία της Παναγίας για λόγους ασφαλείας, μία από αυτές μεταφέρθηκε το 1960 στην πόλη της Κοζάνης και κοσμεί σήμερα την Συλλογή Βυζαντινών Εικόνων της Ιεράς Μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης.

Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία η μονή αυτή ιδρύθηκε από Αιανιώτες μοναχούς και είχε τοπικό χαρακτήρα ενώ οι προσφορές των πιστών πρέπει να ήταν πολλές και ποικίλες ώστε το μοναστήρι γρήγορα να γίνει πλούσιο σε κτήματα και ζώα.

Από την ίδρυση της μονής ως την Τουρκοκρατία καμιά πληροφορία δεν σώζεται σχετική με τη ζωή και την δράση των μοναχών, σύμφωνα όμως με μαρτυρίες γεροντότερων κατοίκων η μονή του Αγίου Δημητρίου καταστράφηκε από Κονιάρους Τούρκους του Ίσβορου (σημερινή Λευκόβρυση Κοζάνης) και αιτία έγινε ένας μοναχός που πήγε να αλέσει τα γεννήματα της μονής στο μύλο της Μηλιάς, όπου άλεθαν Έλληνες και Τούρκοι Κονιάροι.

Άποψη των τοιχογραφιών

Την ώρα που ο μοναχός έριχνε το σιτάρι στο αμπάρι της μυλόπετρας έφθασε ένας Τούρκος Κονιάρος, μόλις είδε τον μοναχό τον έσπρωξε για να πάρει την σειρά του με αποτέλεσμα να πέσει το σιτάρι και να σκορπίσει στο χώμα.

Ο μοναχός δεν άντεξε την προσβολή και άρπαξε ένα τσεκούρι που υπήρχε στο μύλο και τον σκότωσε ενώ αμέσως μετά επέστρεψε στο μοναστήρι και διηγήθηκε τα γεγονότα.

Οι μοναχοί αναστατώθηκαν φοβούμενοι την αντεκδίκηση των Τούρκων, συγκέντρωσαν βιαστικά όσα κειμήλια και αντικείμενα του μοναστηριού μπορούσαν να μεταφερθούν και μαζί με τα κοπάδια της μονής έφυγαν για το μοναστήρι της Παναγιάς στο Ζιδάνι που βρίσκεται στην απέναντι όχθη του Αλιάκμονα. 

Οι κάτοικοι της Αιανής (τότε Κάλλιανης), περίμεναν την επίθεση των Τούρκων στα πρώτα υψώματα του χωριού όπου και τους απέκρουσαν. 

Οι Τούρκοι όμως με δεύτερη επιδρομή, αυτή τη φορά εναντίον της μονής, κατεδάφισαν τον περίβολό της, έκαψαν τα κελιά της και γκρέμισαν τον νάρθηκα, μαζί με το βόριο και νότιο τμήμα του τοίχους του καθολικού ενώ με τα μαχαίρια τους έβγαλαν τα μάτια των Αγίων από τις τοιχογραφίες του ναού.

Άποψη των τοιχογραφιών

Όταν δεν βρήκαν τίποτα αξιόλογο στο μοναστήρι γιατί ότι άφησαν οι μοναχοί σ αυτό το μετέφεραν οι Καλλιανιώτες στα σπίτια τους, κατέστρεψαν πλήρως και το ναό του Αγίου Νέστορος που βρίσκεται 200 μέτρα αριστερά του καθολικού.
 

Ο Μητροπολίτης Σερβίων Ιγνάτιος (1752 - 1785) μετά την διάλυση της μονής του Αγίου Δημητρίου όπως και των Αγίων Θεοδώρων - ανδρική μονή στα Σέρβια που δεν σώζεται σήμερα - ζήτησε ως προϊστάμενος να του παραδοθούν τα κειμήλια των μοναστηριών που φυλάγονταν από τους κληρικούς και τους λαϊκούς της περιοχής, οι Καλλιανιώτες όμως αρνήθηκαν να τα παραδώσουν και η διένεξη που δημιουργήθηκε μεταξύ μητροπολίτη και λαϊκών ήταν πολύ σοβαρή. 

Άποψη των τοιχογραφιών
και του τέμπλου

Για την λύση της διαμάχης παρενέβη το Πατριαρχείο, που με Συνοδική απόφαση όριζε να παραδοθεί η κινητή και ακίνητη περιουσία των μοναστηριών στην Μητρόπολη. 

Oι Αιανιώτες και οι Σερβιώτες την αγνόησαν για αυτό και το Πατριαρχείο έστειλε «επιτίμιον»  τον Απρίλιο του 1775, με το οποίο αφόριζε τους κατοίκους της Αιανής και των Σερβίων.

Από την χρονολογία της έκδοσης του Συνοδικού Γράμματος 1775, συνάγεται το συμπέρασμα ότι τα δύο μοναστήρια καταστράφηκαν ένα χρόνο νωρίτερα, πιθανόν το 1774 ή και νωρίτερα και μετά το επιτίμιο τα αντικείμενα του μοναστηριού του Αγίου Δημητρίου παραδόθηκαν στην Μητρόπολη.

Η είσοδος του Ναού

Οι κάτοικοι της Αιανής έπαψαν να ενδιαφέρονται για την μονή με αποτέλεσμα να καταστραφεί παντελώς ενώ σήμερα δεν απέμεινε τίποτα από το παλιό κτιριακό συγκρότημα παρά μόνο μερικά χαλάσματα που δύσκολα μαρτυρούν την ύπαρξή του.

Το Καθολικό της μονής πάντως ξαναχτίστηκε και από την εξωτερική παλαιά τοιχοδομία του ναού διατηρείται στην αρχική της μορφή μόνο η ανατολική και η δυτική πλευρά.

Οι τοιχογραφίες του Ναού του Αγίου Δημητρίου, είναι εξαιρετικής τέχνης και προέρχονται από κάποιο τοπικό εργαστήριο αγιογραφίας ενώ χρονολογούνται κατά τον 16ο αιώνα περίπου. 

Οι παλαιότερες τοιχογραφίες του Ναού, οι οποίες αποκαλύφθηκαν επειδή έπεσε το δεύτερο στρώμα που τις είχε προγενέστερα καλύψει, έγιναν περίπου κατά τα τέλη του 11ου αιώνα, την εποχή δηλαδή της ανεγέρσεως του ναού ενώ το δεύτερο στρώμα, χρονολογικά, ανήκει στα τέλη του 15ου αιώνα. 

Το τέμπλο του ναού δεν έχει καμία ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία, όμως, οι φορητές εικόνες που υπήρχαν σε αυτό ήτανε αρκετά σπουδαίες σε αξία και σημαντικότητα και έτσι παλαιότερα οι επίτροποι τις μετέφεραν στην εκκλησία της Παναγίας για λόγους ασφαλείας. 

Μία από αυτές μεταφέρθηκε το 1960 στην πόλη της Κοζάνης και κοσμεί σήμερα την Συλλογή Βυζαντινών Εικόνων της Ιεράς Μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης.

Τηλέφωνο: (+30) 24610 25903, εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης.