Ιερά Μονή Τιμίου Σταυρού Δολιανών, Τρικάλα

πηγή

Bρίσκεται σε απόσταση 82 χιλιόμετρα από τα Τρίκαλα, στην νότια Πίνδο, μεταξύ των οικισμών Δολιανών και Κρανιάς Τρικάλων και απέχει από την Καλαμπάκα 50 χιλιόμετρα και από τον κεντρικό δρόμο, μόλις 500 μέτρα.

Ο Ναός κρυμμένος μέσα στο δάσος από έλατα.
πηγή

Ο Ναός του Τιμίου Σταυρού είναι χτισμένος σε μια ράχη σε υψόμετρο 1.150 περίπου μέτρα, δεν είναι ορατός από τον κεντρικό δρόμο γιατί πραγματικά τον κρύβει ένα πολύ εντυπωσιακό και πανέμορφο δάσος από πανύψηλα έλατα.

Η περιοχή της Κρανιάς αλλά και γενικότερα της Πίνδου, από τον Ασπροπόταμο μέχρι και την Σαμαρίνα και από το Μέτσοβο ως και τα Τρίκαλα, είναι μία περιοχή Κουτσοβλάχικων χωριών όπου οι γηραιότεροι κάτοικοι μιλούνε ακόμη την Βλάχικη γλώσσα. 

Κτήτορας του εντυπωσιακού και πρωτότυπου αυτού ναού, σύμφωνα και με μία λιθανάγλυφη σχετική επιγραφή είναι ο Γιανούσιος Γκουγκουζής από το χωριό Βεντίστα, τον σημερινό Αμάραντο, του Ασπροποτάμου και έχει χαρακτηριστεί δικαίως ως ένα πολύ σημαντικό και διατηρητέο μνημείο από το Υπουργείο Πολιτισμού.

Άποψη του εσωτερικού του Ναού, διακρίνεται το νεώτερο τεμπλο
πηγή

Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Άποψη του Ναού

πηγή

Ο καθηγητής, του Μετσόβιου Πολυτεχνείου και αρχιτέκτονας, Παύλος Μυλωνάς χαρακτήρισε τον Ναό ως «τον Παρθενώνα του ορεινού όγκου» ο οποίος ακολουθεί έναν σύνθετο τύπο, που ο ίδιος τον περιγράφει ως:  «θολοσκεπή βασιλική μετά τρούλων και πολλών αψίδων και εντοπίζει τρεις χρονολογικές φάσεις, με αρχική το έτος 1770».

Επίσης ο καθηγητής Παύλος Μυλωνάς, αναφέρει ακόμη ότι, «εδώ, ο καλλιτέχνης μεταφέρει θαυμάσια αρχιτεκτονικά στοιχεία από μολδαβικά παραδείγματα, οθωμανικά, αρμενικά όπως και παλιά κεντροευρωπαϊκά», με τα στοιχεία αυτά να δημιουργούν μια «πολυκυτταρική ευμορφία του χώρου», που σύμφωνα με τον ίδιο μας οδηγεί στο να φανταστούμε τον αρχικό πρωτομάστορα του Ναού ως έναν άνθρωπο εξαιρετικά σοφό. 

Άποψη του Ναού
πηγή

Άποψη του Ναού
πηγή

Άποψη του Ναού
πηγή

Η κεντρική νότια είσοδος του ναού.

Ο Πρωτομάστορας όμως ήτανε και ιδιαίτερα κοσμογυρισμένος, που από την Πόλη μέχρι και τις παραδουνάβιες χώρες πλούτιζε ιδιαίτερα τις γνώσεις του, αυτοσχεδιάζοντας μεν, αλλά δίνοντας λύσεις εντυπωσιακές και παραδεκτές.

Εκτός από τις λεπτές παραστάδες, τα τυφλά αψιδώματα που διαρθρώνουν τις κόγχες και τους τρούλους, υπάρχει και μία πολύ πλούσια γλυπτή διακόσμηση.

Αυτή βρίσκεται σε βάσεις και επίκρανα των παραστάδων, βάσεις ημικιονίσκων αλλά και κιονόκρανα, που θυμίζουν μεσαιωνικές δυτικές λύσεις ενώ υπάρχουν ακόμη έξοχα ανάγλυφα λαϊκής τεχνοτροπίας, όπως η παράσταση της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και οι μορφές των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου.

Ο ναός του Σταυρού χαρακτηρίζεται από την ιδιόρρυθμη αρχιτεκτονική του και αποτελείται από τον τον πολύτρουλο και πολύκογχο κυρίως ναό καθώς και τον αναστηλωμένο σήμερα νάρθηκα. 

Το στοιχείο που κυριαρχεί και εντυπωσιάζει στο εξωτερικό μέρος του ναού είναι οι πολλοί του τρούλλοι, οι οποίοι είναι περισσότεροι εξωτερικά από όσους είναι ορατοί στο εσωτερικό, κάποιοι δηλαδή από αυτούς έχουν καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα και είναι επιπρόσθετα κτισμένοι στην στέγη του κτιρίου. 

Άποψη του Ναού, διακρίνεται η κεντρική είσοδος

πηγή

Ο κυρίως ναός έχει την κάτοψη μιάς τρίκλιτης Βασιλικής με τρεις ημικυκλικές αψίδες στην ανατολική πλευρά και τρεις αψίδες, ανά μακρά πλευρά, από τις οποίες οι μεσαίες είναι χοροστάσια. 

Καλύπτεται με στέγη από πλάκες σχιστόλιθου πάνω από την οποία υψώνονται 12 εντυπωσιακοί τρούλοι και τρουλίσκοι κτιστοί, μάλιστα ο κεντρικός τρούλος είναι διώροφος κάτι εξαιρετικά σπάνιο.

Στο εσωτερικό του Ιερού Βήματος του Ναού, διαμορφώνεται σύνθρονο καθώς και επισκοπικός θρόνος, το εσωτερικό του ναού είναι ανεπίχριστο και συνεπώς χωρίς αγιογραφίες, αναδεικνύοντας έτσι την λίθινη φυσιογνωμία του και είναι σκοτεινός αφού το λιγοστό φως μπαίνει μόνο από τα μικρά παραθυράκια των τρούλων.

Άποψη του Ναού

πηγή

Στην πλευρά της κυρίας εισόδου που είναι νότια υπάρχουν σκαλιστές, γλυπτές πέτρες με μορφές των: Αγίου Γεωργίου, Δημητρίου, Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, Αγγέλων κ.λ.π.

Εντυπωσιακή είναι και η δουλεμένη με μεράκι μονοκόμματη πέτρα που περιβάλλει την Βόρεια ξύλινη πόρτα με το μεγάλο κλειδί, αντίθετα η δυτική καινούργια πόρτα περιβάλλεται από κομματιαστές πέτρες και οι δύο είσοδοι αυτοί είναι μικροί και πρέπει να σκύψει όποιος θέλει να εισέλθει.

Η στέγη στηρίζεται σε σειρές από κολώνες φτιαγμένες από πέτρες πελεκητές στρογγυλές τοποθετημένες η μία πάνω στην άλλη, τα τόξα και οι αψίδες που σχηματίζονται στις ενώσεις των κολόνων στην κορυφή, καθώς και οι θόλοι, το κάνουν εντυπωσιακό. 

Εντυπωσιακή άποψη εσωτερικά,
 των τρούλων του Ναού

πηγή

Μεταξύ οροφής και σκεπής υπάρχουν μεγάλα κενά που σχηματίζουν κρύπτες, μάλιστα στην νότια πλευρά του ιερού Βήματος υπήρχε κρυφή σκάλα που οδηγούσε στις κρύπτες στις οποίες επί τουρκοκρατίας λειτουργούσε κρυφό σχολειό. 

Εντύπωση προκαλούν επίσης και οι μικρές και μεγάλες κόγχες ενώ σε διάφορα σημεία στους τοίχους είναι κτισμένα πήλινα αγγεία με στόμια προς το εσωτερικό του ναού για να βελτιώνεται η ακουστική του.

Τα στοιχεία που αφορούν την ιστορία του ναού είναι δυστυχώς ελάχιστα, και αυτά τα λίγα που υπάρχουν στοιχειοθετούν την ιστορία του μνημείου από τον 19ο αιώνα και μετά, μία πρώτη όμως γραπτή αναφορά στο μνημείο γίνεται σε δύο έγγραφα, ένα Φιρμάνι του 1839 και μία Απανταχούσα του 1841, που αφορούν στην ανακαίνιση και ανοικοδόμηση του ναού. 

Φωτογραφία του Ναού από τον εορτασμό της Κοίμησης
της Θεοτόκου το 1955, διακρίνονται τα απομεινάρια του
κατεστραμμένου κεντρικού τρούλου και ο ετοιμόρροπος
νάρθηκας, στο αριστερό μέρος του κτίσματος.
Πηγή

Ο Ιερός Ναός του Τιμίου Σταυρού υπήρξε κάποτε το Καθολικό της φερώνυμης Μονής, η οποία απαντάται και ως Ιερά Μονή Αγίας Ζώνης ή Μονή του Αγίου Νικολάου. 

Η Μονή αυτή βρίσκεται σε απόσταση περίπου 200 μέτρων από τον ναό του Τιμίου Σταυρού, ερειπωμένη όμως αφού καταστράφηκε πλήρως από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις το 1943. 

Το καλοκαίρι του 1998 η Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου ξεκίνησε ανασκαφικές εργασίες στα ερείπια της Μονής της Αγίας Ζώνης, από τον Αρχιτέκτονα κ. Σωτήριο Τζήμα, υπό την εποπτεία της Αρχαιολόγου κ. Κρυσταλλίας Μαντζανά και από τον καθαρισμό των ερειπίων προέκυψαν σημαντικά στοιχεία για την ιστορία, την χρονολόγηση και την αρχική μορφή του κτιριακού συγκροτήματος της Μονής.

Λιθόγλυπτα στην τοιχοποιία του Καθολικού
πηγή

Λιθόγλυπτα στην τοιχοποιία του Καθολικού
πηγή

Λιθόγλυπτα στην τοιχοποιία του Καθολικού
πηγή

Η δυτική είσοδος του ναού

Εξάρτημα της ίδιας μονής ήταν ακόμη και ένα παρεκκλήσιο, αφιερωμένο στον Άγιο Νικόλαο, που βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση. 

Από τα τρία αυτά μνημεία που αποτελούν μετόχια της Ιεράς Μονής Αγίου Στεφάνου Μετεώρων, σώζεται ακέραιος μόνο ο ναός του Σταυρού. 

Τα άλλα δύο όπως και άλλα μνημεία στα γύρω χωριά καταστράφηκαν το φθινόπωρο του 1943, από σφοδρή επιδρομή των Γερμανών και ο Ναός του Τιμίου Σταυρού υπέστη σοβαρότατες φθορές, μεταξύ των οποίων η πτώση του κεντρικού τρούλου και η ολοσχερής καταστροφή του τέμπλου από την πυρκαϊά που προκλήθηκε.

Το Μοναστήρι ήτανε επανδρωμένο και λειτουργούσε ως το 1924 όταν και συγχωνεύτηκε με Βασιλικό Διάταγμα, με την Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων και αποτελεί μέχρι και σήμερα Μετόχι του.

Η σημερινή εικόνα που παρουσιάζει ο ναός, με την προέκταση του περιβάλλοντος χώρου, η αρμονική του σύζευξη με το ευρύτερο χώρο, είναι ένα επίτευγμα που οφείλεται στις προσπάθειες επί σειρά ετών του Πολιτιστικού Συλλόγου και του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της Κρανιάς Ασπροποτάμου.

Από τις εργασίες αναστήλωσης της περιόδου
1982 - 1983, του Πολιτιστικού Συλλόγου και του
Εκκλησιαστικού Συμβουλίου της
Κρανιάς Ασπροποτάμου
πηγή

Από τα τέλη της δεκαετίας του 1950, με πρωτοβουλία των κατοίκων της περιοχής που δεν έπαψαν ποτέ να εκδηλώνουν την έμπρακτη αγάπη και το ενδιαφέρον τους για το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού, ξεκίνησαν οι πρώτες εργασίες αναστηλώσεως του Ναού. 

Η πρώτη επέμβαση, που έγινε με πρωτοβουλία και οικονομική συνδρομή των κατοίκων της Κρανιάς και των Δολιανών, πραγματοποιήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου του 1956, όπως πληροφορούμαστε από την επιγραφή που τοποθετήθηκε στο κτίριο. 

Ακολούθησε η επιστέγαση με κεραμίδια του κενού που άφησε ο γκρεμισμένος κεντρικός τρούλος παράλληλα και με άλλες σωστικές επεμβάσεις στο μνημείο στο χρονικό διάστημα 1960 - 1963.

Από τις εργασίες επισκευής του κεντρικού
διπλού τρούλου 
πηγή

Το διάστημα 1980 - 1998 συστήθηκε ειδική ενδεκαμελή ερανική επιτροπή για την αναστήλωση του μνημείου από τους κατοίκους της περιοχής και ειδικά από Κρανιώτες όπου και κατάφεραν με εράνους αλλά και προσωπικές δωρεές, να αναστηλώσουν τελικά το μνημείο. 

Χαρακτηριστική είναι η μετά θάνατο δωρεά του Κρανιώτη Μητροπολίτη Α. Βίρβου  που στην ιδιόχειρη διαθήκη του άφηνε το ποσό των 12.000.000 δραχμών «προκειμένου να ολοκληρωθεί η ανακατασκευή του ναού της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και τοποθετηθεί νέο τέμπλο».

Τα τελευταία χρόνια, σε συνεργασία με την Ιερά Μονή του Αγίου Στεφάνου των Μετεώρων, η Εφορία Αρχαιοτήτων των Τρικάλων πραγματοποιεί διάφορες εργασίες συντήρησης του ναού καθώς όμως και της ανάπλασης του περιβάλλοντος χώρου.

Ο Ναός είναι επισκέψιμος από τις 10.00 π.μ. έως τις 18.00 μ.μ. στις εξής περιόδους: από τον Απρίλιο μέχρι τον Οκτώβριο καθημερινά, εκτός Τετάρτης, στην διάρκεια της Διακαινησίμου εβδομάδος και τα Σαββατοκύριακα των μεγάλων εορτών και αργιών.

Πανηγυρίζει στην εορτή της Αγίας Ζώνης στις 31 Αυγούστου, με ιερή αγρυπνία το βράδυ της 30ης Αυγούστου, και την εορτή της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου με πανηγυρικό εσπερινό την παραμονή και πανηγυρική θεία Λειτουργία ανήμερα της εορτής.