Κόκκινη Εκκλησία ή Παναγία Βελλάς, Βουργαρέλι Αρτας.

πηγή

Είναι αφιερωμένος στο Γενέσιον της Θεοτόκου και βρίσκεται στο συνοικισμό Παλαιοχώρι, λίγο προτού φθάσουμε στο Βουργαρέλι, ακριβώς πλάι στον εθνικό δρόμο Άρτας - Τρικάλων. 

Άποψη του Ναού
πηγή

O Ναός είναι γνωστός επίσης και ως Παναγία Βελλάς, επειδή για ένα χρονικό διάστημα υπήρξε και μετόχι της ακμαίας κάποτε Μονής Βελλάς των Ιωαννίνων. 

Η παράδοση μας διέσωσε και την ονομασία "Βασιλομονάστηρο" που ασφαλώς απηχεί προφανώς και την ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στο μνημείο αυτό και στον οίκο των Κομνηνοδουκάδων δεσποτών της Άρτας. 

Για την ιδιαίτερη σημαντικότητα που έχει ο Ναός, έχει χαρακτηριστεί ως ένα Ιστορικό διατηρητέο Μνημείο με την απόφαση ΥΑ103617/4350/24-12-1957, ΦΕΚ 12/Β/17-1-1958.

Ο Ναός της Παναγίας Βελλάς χτίστηκε όπως μας πληροφορεί μία φθαρμένη κτητορική επιγραφή γραμμένη επάνω σε ένα τοίχο του εσωτερικού του Ναού, το 1281, από τον Ιωάννη Τσιμισκή και τον αδελφό του Θεόδωρο, όταν Δεσπότης της Άρτας ήταν ο Νικηφόρος Α΄.

Ο Ναός έχει ονομαστεί και "Κόκκινη Εκκλησία" εξαιτίας μάλλον της πληθώρας των κόκκινων πλίνθων (τούβλων) που χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του ενώ είναι αφιερωμένος στα Γενέθλια της Παναγίας Θεοτόκου.

Άποψη του Ναού

Άποψη του Ναού

Άποψη του Ναού

Η φθαρμένη κτητορική επιγραφή γραμμένη επάνω
σε ένα τοίχο του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Δυστυχώς ο χρόνος εξαφάνισε ακόμη και τα ίχνη του παλιού μοναστηριού που υπήρχε εκεί.

Παραμένει όμως άθικτος ο περικαλλής ναός, ευχάριστο ξάφνιασμα για τον ταξιδευτή.

Καθώς, ανηφορίζοντας για τα Τζουμερκοχώρια, μετά από μια καμπή του αυτοκινητόδρομου, αποκαλύπτεται μπροστά του το κόκκινο μαργαριτάρι λουσμένο σε ένα καταπράσινο φόντο, με μόνη συντροφιά του τα αηδόνια και τα πετροχελίδονα. 

Το μοναστήρι αφού για πολλά χρόνια γνώρισε ακμή, μετά έπεσε για άγνωστους λόγους σε αφάνεια, ερημώθηκε και κατάντησε μετόχι της μονής Βελλάς. Αργότερα (στα μέσα του 17ου αιώνα) όταν ιδρύθηκε στο Βουργαρέλι το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, η Κόκκινη Εκκλησιά έγινε μετόχι του και παρέμεινε έτσι ως τις αρχές του 20ου αιώνα.

Άποψη του Ναού
πηγή

Άποψη του Ναού
πηγή

Άποψη της Κόκκινης Εκκλησίας

Είναι ένας ναός σταυρεπίστεγος χωρίς τρούλλο στον τύπο των δικιονίων Ναών, με ποικιλόμορφη στέγη ενώ πρός τα ανατολικά, δε, καταλήγει σε τρίπλευρη κόγχη. 

Θεωρείται βέβαιο ότι αρχικά ο μακρύς αυτός και ορθογώνιος ναός είχε και τρούλλο, όπως δείχνει η σωσμένη τετράγωνη βάση του. 

Ο τρούλλος αυτός κατέπεσε και τη θέση του πήρε η σημερινή δικλινής στέγη. 

Τα σκέλη του σταυρού της στέγης καθώς και οι θόλοι που καλύπτουν το νάρθηκα, καταλήγουν εξωτερικά σε κάποια ελλειψοειδή αετώματα που σκεπάζονται από ένα περίτεχνα κοσμημένο ψευδοτρίλοβο παράθυρο. 

Άποψη της Κόκκινης Εκκλησίας

Ο ναός στο Βουλγαρέλι είχε αρχικά πέντε εισόδους, από τις οποίες οι τρεις φράχτηκαν και περιορίστηκε το άνοιγμα της δυτικής θύρας του νάρθηκα, όπως εύκολα διακρίνεται και στους τοίχους.

Η τοιχοδομή του ναού είναι επιμελημένη με κανονικούς πωρόλιθους σε οριζόντιες στρώσεις, κατά το γνωστό μας πλινθοπερίβλητο σύστημα.

Το κυριότερο βέβαια από τα εξωτερικά γνωρίσματα του ναού είναι η μεγάλη χρήση των πλίνθων, είτε ως στοιχείου τοιχοποιίας, είτε ακόμη - και κυρίως - ως σημαντικό μέρος ενός διακοσμητικού εξωτερικού στοιχείου.

Πλίνθινη διακόσμηση βρίσκουμε επίσης σε μεγάλη ποσότητα, αλλά σε κάποια περιορισμένη ποικιλία σχεδίων.

Άποψη της τοιχοποιίας του Ναού
με ένα δίλοβο παράθυρο
πηγή

Κυριαρχούν τα επάλληλα τοξωτά πλαίσια και οι οδοντωτές ταινίες, στη νότια δε και την ανατολική πλευρά υπάρχει συνεχής πλατιά ταινία με μαιάνδρους, παρόμοια με εκείνη της Παρηγορήτισσας, του Αγίου Βασιλείου της Αγοράς και του Αγίου Νικολάου της Ροδιάς. 

Ξεχωριστή θέση στην εξωτερική κεραμοπλαστική διακόσμηση, κατέχει μια αβακωτή ζωφόρος με τετράγωνα πλακίδια σε ρομβοειδή διάταξη που υπάρχει στις πλάγιες πλευρές του κυρίως ναού, αν και τα περισσότερα πλακίδια της βόρειας πλευράς έχουν φθαρεί ή έχουν καταπέσει. 

Εκείνο όμως που τραβάει το βλέμμα του επισκέπτη και δίνει χρώμα στο όλο κτίσμα, είναι τα μεγάλα τοξωτά ψευδοτρίλοβα παράθυρα που δεσπόζουν σ' όλες τις πλευρές και με την πληθώρα των κόκκινων πλίνθων τους δικαιολογούν την προσωνυμία του ναού. Στο παράθυρο της μεσαίας κόγχης του ιερού σώθηκε το αρχικό γύψινο υαλοστάσιο πραγματικό κομψοτέχνημα, σπάνιο από αρχιτεκτονική και διακοσμητική άποψη. Για λόγους προφύλαξης το υαλοστάσιο αυτό αφαιρέθηκε και αντικαταστάθηκε απ' το σημερινό βυζαντινό δίλοβο παράθυρο. Κατά τον Σπύρο Λάμπρο, παλιά ο ναός ήταν σκεπασμένος με μολύβδινα ελάσματα, τα οποία αφαιρέθηκαν στα χρόνια της επανάστασης - ή και πριν - για πολεμικές ανάγκες. 

Το εσωτερικό του ναού. 

Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Το κτίσμα εσωτερικά περιλαμβάνει τον τρίκλιτο κυρίως ναό αλλά και τον ξεχωριστό νάρθηκα. 

Ο κυρίως ναός καλύπτεται με θόλους, εκτός απ' την τετράγωνη βάση του μη σωσμένου αρχικού τρούλλου που σκεπάστηκε με δικλινή ξύλινη στέγη. 

Ο νάρθηκας σκεπάζεται στα μεν άκρα με κυλινδρικούς θόλους στη μέση δε με τυφλό ημισφαιρικό θόλο που κατέπεσε και αντικαταστάθηκε κι αυτός με δικλινή στέγη. 

Η είσοδος στον κυρίως ναό απ' το νάρθηκα κλεινόταν με δύο ωραία ξυλόγλυπτα θυρόφυλλα πιθανότατα του 1296 τα οποία σήμερα βρίσκονται στο μουσείο. 

Το απλό και λιτό ξύλινο τέμπλο του Ναού
πηγή

Από τις τοιχογραφίες του κυρίως ναού σώθηκαν μόνο τμήματα σε δύο στρώσεις, τις οποίες μπορεί κανείς να διακρίνει πάνω απ' τη θύρα που οδηγεί στο νάρθηκα. 

Κάπως καλύτερα διατηρήθηκαν οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, με ξεχωριστή την εικόνα της Παναγίας πάνω απ' την είσοδο στον κυρίως ναό. 

Σ' αυτή την τοιχογραφία κάτω απ' το υποπόδιο της Θεοτόκου, εικονίζονται κεφαλές αγίων αλλά και δύο ζεύγη λαϊκών που δέονται στη Θεοτόκο. Ο ένας άνδρας, ο πρωτοστράτορας Θεόδωρος, στέκοντας δίπλα στη γυναίκα του Μαρία προσφέρει στην Παναγία τρουλλωτό ναό - άρα είναι ο κτήτορας του ναού - ενώ ο άλλος είναι ο αδελφός του κτήτορα Ιωάννης Τσιμισκής με τη σύζυγό του Άννα, όπως μας πληροφορούν επιγραφές γραμμένες πάνω από κάθε ζευγάρι. 

Άποψη των τοιχογραφιών της κόκκινης εκκλησίας

Οι προσωπογραφίες αυτές που αποδόθηκαν με μία περισσή και εντυπωσιακή φυσικότητα και όχι με την τυποποιημένη και συνηθισμένη, γνωστή, βυζαντινή αυστηρότητα, είναι οι αρχαιότερες προσωπογραφίες της Ελλάδας μέσα σε έναν ναό. 

Λίγο πάνω από τη θύρα που οδηγεί από τον κυρίως ναό στον νάρθηκα, υπάρχει γραμμένη επάνω στον τοίχο, σε 12 μισοφθαρμένους στίχους, η κτητορική επιγραφή του ναού. 

Επειδή στο τέλος της διαβάζονται ευκρινώς τα ονόματα του Δεσπότη της Άρτας Νικηφόρου Α΄ και της συζύγου του, Άννας Παλαιολογίνας νομίστηκε αρχικά αλλά εσφαλμένα από τους πριν τον Αναστάσιο Ορλάνδο μελετητές, ότι αυτοί ήτανε και οι κτήτορες του ναού. 

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού
πηγή

Όσον αφορά στη χρονολόγηση των τοιχογραφιών, το πρώτο στρώμα - που περιλαμβάνει και την επιγραφή - είναι σύγχρονο με την κατασκευή του ναού, δηλαδή του τέλους του 13ου αιώνα. 

Του δεύτερου στρώματος είναι τόσα λίγα τα σωσμένα δείγματα, ώστε δεν μας επιτρέπουν ασφαλή χρονολόγηση. 

 

Από το παλιό γύψινο τέμπλο τα λίγα κομμάτια που σώθηκαν δεν είναι αρκετά για ανασύνθεση της αρχικής εικόνας του ενώ το σημερινό πενιχρό ξύλινο τέμπλο είναι πολύ νεότερη κατασκευή. 

 

Δυστυχώς η φθορά του χρόνου δε μας άφησε τίποτε άλλο απ' την παλιά εσωτερική ομορφιά του μνημείου. 

Η Κόκκινη Εκκλησιά, παρά τις σοβαρές αλλοιώσεις που τραυμάτισαν την αισθητική του εσωτερικού της χώρου, διατηρεί απείραχτη την εξωτερική της αρχοντιά και εξακολουθεί ακόμη να είναι ένα διαμάντι της βυζαντινής ναοδομίας, όχι μόνο στην περιοχή της Άρτας, αλλά και σ' ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο.

 

Την Άνοιξη του 2021, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Άρτας, στα πλαίσια της προστασίας και ανάδειξης των μνημείων στο χώρο ευθύνης της και βάσει σχεδίου Προγραμματικής Σύμβασης Πολιτισμικής Ανάπτυξης, έχει ξεκινήσει εργασίες αποκατάστασης και ανάδειξης του Ι. Ν. Γενεσίου της Θεοτόκου «Κόκκινη Εκκλησιά» Βουργαρελίου και του περιβάλλοντος αυτού χώρου, καθώς και συντήρησης των τοιχογραφιών στο εσωτερικό του. 

Το σημαντικό αυτό έργο χρηματοδοτείται από την Περιφέρεια Ηπείρου και εκτελείται υπό την επίβλεψη εξειδικευμένων αρμοδίων υπαλλήλων της ΕΦΑ Άρτας.

Δείτε το βίντεο