Ιερά Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, Βράχα Ευρυτανίας.

πηγή

Βρίσκεται στην απομονωμένη, ορεινή περιοχή βόρεια του χωριού Βράχα της Ευρυτανίας, μέσα στο δάσος από βελανιδιές και με τον θηριώδη ψηλόβραχο της Τσούκας να στέκει ακοίμητος φρουρός από πάνω του.

 

Η Κτητορική επιγραφή. 
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών
πηγή

Πιθανολογείται ότι το όνομα Βράχα το πήρε από αυτόν ακριβώς τον επιβλητικό βράχο. 

Επάνω από την κεντρική είσοδο της Μονής Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, εξωτερικά, υπάρχει μία επιγραφή που αναφέρει: 

«Εί μεν φίλος πέφυκας είσελθε χαίρων. Εί δε εχθρός και βάσκανος και γέμων δόλου πόρρω πόρρω πέφευγε της πύλης ταύτης. Έτος ΑΨΝΗ Αύγουστος 15». («Δεν έχομε λόγο να φύγουμε «πόρρω». Ας μπούμε για να ιδούμε».)

Η κτητορική επιγραφή μας πληροφορεί ότι το Καθολικό, κατασκευάστηκε το 1745, ενώ η τοιχογράφησή του ολοκληρώθηκε κατά το 1753, όμως το μοναστήρι χρονολογείται πολλούς αιώνες πριν, όμως μας είναι άγνωστη η ακριβής χρονολογία της ίδρυσης του. 

«Εί μεν φίλος πέφυκας είσελθε χαίρων. Εί δε εχθρός και βάσκανος και γέμων δόλου πόρρω πόρρω
πέφευγε της πύλης ταύτης. Έτος ΑΨΝΗΑύγουστος 15».
(«Δεν έχομε λόγο να φύγουμε «πόρρω». Ας μπούμε για να ιδούμε».)

Άποψη του μπαλκονιού της Μονής με θέα το φαράγγι  
Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

πηγή

Έχει, όμως, επιβεβαιωθεί η “εκ βάθρου και θεμελίου” ανακαίνιση της μονής στα 1745 - 1753.  

Το προγενέστερο της ανακαίνισης κτίσμα, που υπήρχε εκεί, καταστράφηκε, στο μεγαλύτερο μέρος του, από επιδρομές, ενώ γίνεται λόγος και για μία θανατηφόρα επιδημία που έπληξε, στις αρχές του 18ου αιώνα, τον τόπο και ερήμωσε και τη μονή για παραπάνω από δυόμιση δεκαετίες. 

Τοιχογραφίες, μια μικρή καμπάνα της μονής (1585), μια παλιά δεσποτική εικόνα “Ο Σωτήρ” (1664), τμήματα τέμπλου, καθώς και χειρόγραφα κι άλλα αξιολογημένα κειμήλια που χρονολογήθηκαν από το 16ο αιώνα, μαρτυρούν ως πιθανότερη χρονολογία ίδρυσης της μονής της Βράχας περίπου το 1600.

Άποψη του καθολικού της Μονής  

Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

πηγή

Πρόκειται για αγιορείτικο τρίκογχο ναό, με στοιχεία παρόμοια με αυτά των παλιών μοναστηριών της Στάνας Επινιανών και της Σωτήρας στην Α. Φραγκίστα.   

Εντυπωσιάζει το μικρό καθολικό με το επίχρυσο τέμπλο, την εξαιρετική διακόσμηση, τις σπάνιες τοιχογραφίες και τις περίτεχνες εικονογραφήσεις με πλήθος θεμάτων από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη.

Εικονογραφικά αναπτύσσονται και οι τρεις κύκλοι, ο Λειτουργικός, ο Χριστολογικός και ο Αγιολογικός, με εμβόλιμα παράλληλα θέματα, που αποδίδονται στην επίδραση του Διονυσίου και στη βορειοδυτική γωνία ιστορούνται οι δύο δωρητές κρατώντας το ομοίωμα της εκκλησίας, ο ηγούμενος της μονής Δαμασκηνός και ο Δημήτριος ο προσκυνητής. 

Η κατάγραφη είσοδος της Μονής

Οι δύο δωρητές, ο ηγούμενος της μονής 

Δαμασκηνός και ο Δημήτριος ο προσκυνητής, 

κρατώντας το ομοίωμα της εκκλησίας
(φωτ. Εφορεία Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας - Ευρυτανίας).

πηγή

Η ανασκαφική έρευνα της 24ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων στα δυτικά του ναού έφερε στο φως κτιριακά λείψανα διώροφου πιθανόν κτίσματος, το οποίο μπορεί να ταυτιστεί με το χώρο των κελιών και του μουσαφίρ οντά. 

Ως ζωγράφοι πιθανολογούνται οι αγιογράφοι Γεώργιος Γεωργίου και Γεώργιος Αναγνώστου, μαθητές του Διονυσίου εκ Φουρνάς. 

Επίσης λέγεται ότι σε κάποιους τοίχους του ναού υπήρχαν και υπογραφές σημαντικών αγωνιστών της επανάστασης, μαζί και αυτή του Καραϊσκάκη, οι οποίες όμως σκεπάστηκαν με χρώμα κατά τη δεκαετία του 1930, όπως δυστυχώς χαράχτηκε με τα ονόματα κάποιων άμυαλων επισκεπτών και ο διακοσμημένος εξωνάρθηκας του ιστορικού μοναστηριού. 

Το άγαλμα του Αντώνη Κατσαντώνη -  Μακρυγιάννη
στο Καρπενήσι

Το 1695 αλωνίζουν στην Ευρυτανία οι ορδές του πρώην Μανιάτη πειρατή Λιμπεράκη Γερακάρη, ο οποίος πουλά τις υπηρεσίες του εναλλάξ σε Τούρκους και Βενετσιάνους, με αποτέλεσμα να έχει δημιουργηθεί μία χαοτική κατάσταση τρόμου στον τόπο. 

Οι συμμορίτες του Γερακάρη πληροφορούνται ότι στο μοναστήρι της Βράχας καταφεύγουν διάφοροι απείθαρχοι καθώς και εξεγερμένοι κλεφταρματολοί και έτσι επελαύνουν επιχειρώντας να το πυρπολήσουν. 

Παρεμβαίνουν όμως τα παλικάρια του ξακουστού Ευρυτάνα αρματολού του επονομαζόμενου “μικρού Χορμόπουλου”, που σε συνεργασία με τον ηγούμενο Δαμασκηνό δίνουν σκληρή μάχη και εντέλει γλυτώνουν το μοναστήρι, αν και μισοκαμμένο.

Πιθανόν λόγω αυτού του συμβάντος, θα πρέπει να έγινε, πενήντα χρόνια μετά, στα 1745, και η συνολική ανακαίνιση που προαναφέραμε, με έξοδα της οικογενείας Γεωργίου Χατζηδήμου από την Αγία Τριάδα. 

Να σημειώσουμε ότι στη συγκεκριμένη μάχη σκοτώθηκε και το πρωτοπαλίκαρό του μικρού Χορμόπουλου, ο καπετάν Λίσκος, που θάφτηκε δίπλα από το μοναστήρι ενώ εδώ στη Βράχα θα βρεθεί, ουκ ολίγες φορές, και ο θρυλικός Ευρυτάνας επαναστάτης ο Αντώνης Κατσαντώνης, που και αυτός θα χρησιμοποιεί πολύ συχνά τη μονή σαν επαναστατικό άντρο και κρησφύγετό του. 

Γεώργιος Καραϊσκάκης. 

Ελαιογραφία του Διονύσιου Τσόκου, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο

πηγή

Υπήρχε μάλιστα παλαιότερα και μία κοντινή βρύση με το όνομά του, καθώς και μια ομώνυμη σπηλιά. 

Η παράδοση αναφέρεται και σε πολλές διηγήσεις γερόντων της εποχής που μολογούσαν για τις απίθανες κόντρες του Κατσαντώνη με τον τότε ηγούμενο της Μονής.

Η σύγκρουση αυτή υπήρχε λόγω κάποιων “δοσιμάτων” που απαιτούσε ο Αγραφιώτης επαναστάτης από την εύπορη τότε μονή για λογαριασμό κάποιων χωρικών. 

Aπαίτηση όμως που αρνούνταν ο ηγούμενος με αποτέλεσμα η μεταξύ τους διαφωνία να καταλήγει κάθε φορά σε γερή τσιπουροκατάνυξη. 

Επίσης, σύμφωνα με μία εκδοχή, και ο αδερφός του Κατσαντώνη, ο περίφημος Κώστας Λεπενιώτης, μετά το βαρύ τραυματισμό του (πιθανότερη ημερομηνία το Πάσχα του 1812) από ενέδρα του τουρκολάτρη Νίκου Θέου και του κοτζαμπάση Γ. Κωστάκη, στην κοντινή Φουρνά, μεταφέρθηκε άμεσα από τους συντρόφους του στο μοναστήρι της Βράχας, όπου πιθανόν εκεί να απεβίωσε μετά από λίγες ημέρες. 

Το σημείο που σκοτώθηκε ο Αντώνης Ζαραλής

Στις 16 Μαϊου του 1824 ο Γεώργιος Καραϊσκάκης βρίσκεται στη Μονή άρρωστος, ο διώκτης του Γιαννάκης Ράγκος και ο Ν. Στουρνάρης μαζί με τούρκικα στρατεύματα του επιτίθονται με στόχο την εκδίωξή του απο το αρματολίκι των Αγράφων. 

Στη σφοδρή μάχη που ακολουθεί, διάρκειας μίας μέρας, σκοτώνεται το πρωτοπαλλήκαρό του ο Αντώνης Ζαραλής, που οι καλόγεροι τον έθαψαν κοντά στη Μονή. 

Ο Καραϊσκάκης με το ασκέρι του απαγκιστρώνεται από τον κλοιό και βρίσκει καταφύγιο στο Καρπενήσι ενώ οι Βραχηνοί μιλάνε και για μία υπόγεια σήραγγα διαφυγής που οδηγούσε από το μοναστήρι ως το ποτάμι και την οποία πιθανόν να χρησιμοποίησε και ο Καραϊσκάκης. 

Τοιχογραφίες στον βόρειο τοίχο του Ναού 

Αρχείο ΙΑΑ - © Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών

πηγή

Στην περίοδο της ακμής του μοναστηριού, στις αρχές του 19ου αιώνα, λειτουργεί σχολή γραμμάτων και ανώτερο διδασκαλείο, γεωπονική σχολή μελισσοκομίας και δεντροκομίας. Υπάρχει αρχονταρίκι, μετόχι, βιβλιοθήκη και θεραπευτήριο. Επίσης η μονή διαθέτει σεβαστό αριθμό κοπαδιών, δεκάδες στρέμματα με καλλιέργειες, νερόμυλο κλπ. 

Εξαιτίας αυτού, το ακμαίο οικονομικά μοναστήρι γίνεται συχνός στόχος ληστειών από αρβανίτες και διάφορους άλλους περαστικούς επιδρομείς.  

Τo 1833 με βασιλικό διάταγμα διαλύονται όσες μονές διαθέτουν κάτω από 6 μοναχούς, ανάμεσά τους και η μονή της Βράχας που από τότε πέφτει σε παρακμή, κλάπηκαν σημαντικά ιστορικά κειμήλιά του, ενώ ο αδυσώπητος χρόνος άφησε τα ανεξίτηλα σημάδια του και πάνω στο πέτρινο κορμί του. 

Άποψη του τρούλου
πηγή

Tο 1956 χαρακτηρίστηκε Ιστορικό διατηρητέο μνημείο και τα τελευταία χρόνια γίνονται  προσπάθειες αποκατάστασης με την συνδρομή της αρμόδιας εφορείας βυζαντινών αρχαιοτήτων. 

Οι γνωστοί ηγούμενοι του μοναστηριού που σύμφωνα με την παρουσία τους χωρίζεται και σε περιόδους η ίδια η ιστορία του μοναστηριού, είναι:

ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ Ο ΛΟΓΑΔΟΣ, ο ηρωικός.

(1690 - 1730).

Είναι ο πρώτος γνωστός ηγούμενος που επονομάζεται και ο «φιλοσοφών». Με την γενική άνθηση της περιοχής 1535 - 1661 το Μοναστήρι παίζει το δικό του καθοδηγητικό ρόλο. Λειτουργεί εδώ σχολείο κοινών γραμμάτων και δεν αποκλείεται τότε να λειτούργησε και σχολείο Ανώτερο αφού ο ηγούμενος του είχε και ανώτερη μόρφωση ενώ δυο από τα κελιά του Μοναστηριού χρησίμευαν για αίθουσες διδασκαλίας. 

Το 1695 τα ασκέρια του Λυμπεράκη Γερακάρη προσπαθούν να κάψουν το Μοναστήρι αλλά τους χτύπησαν και τους απώθησαν οι κλεφταρματολοί του Μικρού Χορμόπουλου με καπετάνιο το Λίσκο και έτσι η Μονή γλυτώνει μισοκαμμένη, όμως σκοτώνεται ο Λίσκος και τον θάβουν στο Καστρί, στο βράχο δίπλα στο Μοναστήρι ενώ από το 1700 - 1728 το Μοναστήρι πέφτει στην αφάνεια ίσως λόγω κάποιας επιδημίας.

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ Ο ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΤΗΣ.

(1731 - 1760).

Μια οικογένεια, προσκυνητές του Αγίου Τάφου, ο Γεώργιος Χατζηδήμος από την Αγ. Τριάδα, η γυναίκα του Αφέντω και ο γιος τους Δημήτριος, προσφέρουν τα έξοδα για την ανακαίνιση του Μοναστηριού και στις 15 Αυγούστου του 1758 τελειώνει η αγιογράφηση του Καθολικού. 

Σιγά - σιγά το Μοναστήρι οργανώνεται, χτίζονται γύρω του και άλλα κελιά, αποκτά πολυάριθμα κοπάδια από γιδοπρόβατα, έχει διάφορα κτήματα ως 90 στρέμματα ενώ γίνεται φωλιά, τροφοδότης καθώς και ορμητήριο των κλεφταρματολών. 

Το Μικρό Χορμόπουλο, ο Δίπλας, οι Μπουκουβαλαίοι, ο Ράγκος, ο Λεπενιώτης κ.α. το έχουν μόνιμο λημέρι τους όποτε η ανάγκη το καλεί να περάσουν από αυτή την περιοχή ενώ παράλληλα το Μοναστήρι εξακολουθεί να είναι και ένα σχολείο Κοινών Γραμμάτων αλλά και ένα «Ανώτερο Σχολείο». 

Διαθέτει μοναχούς με ανώτερη μόρφωση, μαθαίνει γράμματα στα παιδιά των γύρω χωριών και μορφώνει παπάδες, αναγνώστες, δασκάλους και προκρίτους ενώ έχει ένα είδος σχολής γεωπονίας που διαδίδει στα χωριά της περιοχής τη μελισσοκομία καθώς και την δενδροκομία.

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ ο Ελεήμονας. 

(1761 - 1790)

Η προκοπή του Μοναστηριού συνεχίζεται, γίνεται νοσοκομείο και θεραπευτήριο για τους λαβωμένους και για τους αρρώστους των γύρω χωριών, καταφύγιο για τους φτωχούς και πανδοχείο για τους οδοιπόρους, σκέπη για τους κατατρεγμένους που φροντίζει για την αποκατάστασή τους. 

Στα 1777 βρίσκεται εδώ ο Μέγας Ιεροκήρυκας του Πατριαρχείου Δωρόθεος Βουλησμάς που με ορμητήριο το Μοναστήρι, όπου παραθερίζει, κηρύσσει και δυναμώνει την πίστη στα γύρω χωριά, νουθετεί και λύνει διαφορές, θυμίζει την καταγωγή και την ένδοξη Ελληνική Ιστορία στους κατατρεγμένους Χριστιανούς.

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ Ο ΣΤΙΧΟΠΛΟΚΟΣ 

(1791 - 1810).

Ο ηγούμενος αυτός πρέπει να είναι το ίδιο πρόσωπο που αναφέρεται σαν ο «υιός του Ακρίβου εκ χώρας Βράχας» και που στις 28/11/1795 αφιερώνει στο Μοναστήρι ένα λινό επιτάφιο. 

Έχει ανώτερη μόρφωση και ασχολείται με την ποίηση, έζησε στο πετσί του την αγριότητα των χρόνων εκείνων, γιατί παρά την προκοπή του Μοναστηριού, που πετυχαίνει με σκληρή κι ατελείωτη δουλειά, δεν σταματάνε ούτε στιγμή οι ξυλοδαρμοί, οι σκοτωμοί, τα ξεδοντιάσματα και το κρέμασμα των σκλάβων και των μοναχών από τον άπιστο και σκληρό κατακτητή και τις διάφορες ληστοσυμμορίες. 

Άποψη των τοιχογραφιών στο καθολικό

πηγή

Το 1797 «κακούργοι Αλβανισταί», όπως αναφέρει ο Δεσπότης Αγράφων στο από 12/12/1797 σιγίλιο γράμμα του, αρπάζουν από την Εκκλησία της Κορίτσας του Κλειτσού Ευρυτανίας το κειμήλιο του Ευαγγελιστού Λουκά, τότε έγινε και ολοκληρωτική λεηλασία του Μοναστηριού της Βράχας. 

Η παράδοση αναφέρει ότι, ο Κατσαντώνης, στα χρόνια που ήταν ηγούμενος ο Γρηγόριος, είχε μόνιμο ορμητήριο του το Μοναστήρι, έτσι εξηγείται και η βρύση με το όνομά του δίπλα στην Μονή αλλά και κάποιες κακογραμμένες «θύμησες» στα βιβλία της. 

Λημέριαζε γύρω στα 1797 στο Σταυρό (τοπωνύμιο) ή στη βρύση στον Έλυμπο (τοπωνύμιο) κι έστειλε μήνυμα στο φίλο του ηγούμενο να του στείλει ζαϊρέδες (τρόφιμα) και παρά (χρήματα) για να ξεπληρώσει κάποιο χρέος σε Δομιανίτες που τους πήρε κάτι σφάγια. Το Μοναστήρι είχε λεηλατηθεί και δεν είχε τίποτα για τον αρχικαπετάνιο. Με τα πολλά συρε - έλα ο Γρηγόριος πήρε μια τσίτσα ρακί και πήγε ν’ ανταμώσει το φίλο του. Κι όλοι οι θυμοί κι οι πίκρες πνίγηκαν μέσα στο ρακί.

Άποψη των τοιχογραφιών
πηγή

ΙΩΣΗΦ «ΕΚ ΒΡΑΧΗΣ», 

ο ύστατος.

 (1811 - 1841).

Το Μοναστήρι αυτή την εποχή βρίσκεται στην ακμή του, γύρω από τον «διάχρυσο» Ναό υπάρχουν περίπου 15 κελιά (δεσποτικό, τραπεζαρία, ξενώνες, βιβλιοθήκη - γραφείο, αίθουσες διδασκαλίας και 8 - 10 κέλες με τους ανάλογους βοηθητικούς χώρους).

Έχει διώροφο κολληγόσπιτο, καλύβι στο μετόχι στα Γάβρινα, 110 στρέμματα χωράφια, ένα νερόμυλο, μια νεροτριβή στις Κάμινες, αρκετά κοπάδια ζώα, ζυγάλετρα για δυο ζευγάρια, μπορεί να περιποιηθεί για φαγητό γύρω στα 20 άτομα. 

Άποψη των εξωτερικών τοιχογραφιών
Πηγή φωτογραφίας: πηγή

Το 1817 μια ληστοσυμμορία ρημάζει το Μοναστήρι παίρνοντας όμηρο και τον ηγούμενο Ιωσήφ και το ηγουμενοσυμβούλιο για την απελευθέρωσή του δανείστηκε τα λύτρα βάζοντας υποθήκη κάποια χωράφια, όμως με τις μεγάλες ανάγκες που είχε αργότερα δεν μπόρεσε να βγάλει το χρέος και τα κτήματα έμειναν στους δανειστές. 

Πρόσφατα ολοκληρώθηκαν με επιτυχία οι εργασίες συντήρησης του Καθολικού της Μονής μέσω ενός προγράμματος, ενταγμένο στο Ε.Π. Θεσσαλίας - Στερεάς Ελλάδας – Ηπείρου 2007 - 2013 "ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ" και την Πέμπτη 6 Αυγούστου του 2015, τελέστηκε η πρώτη Πανηγυρική Θεία Λειτουργία και παρουσιάστηκε το έργο της συντήρησης των τοιχογραφιών από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Φθιώτιδας και Ευρυτανίας.

Η Μονή γιορτάζει στις 6 Αυγούστου και από τον Αύγουστο του 2017 υπάρχει σε αυτήν ολιγομελή γυναικεία αδελφότητα.

πηγή: trelogiannis.blogspot.gr, eliastselos.blogspot.gr , vraha.blogspot.gr , www.archaiologia.gr