Ο Βραχώδης Ναός των Αγίων Θεοδώρων στον Άβαντα Έβρου.

Βρίσκεται στη περιοχή Πόταμου Αλεξανδρούπολης μερικά χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Άβαντα, σχεδόν δίπλα στη σιδηροδρομική γραμμή Αλεξανδρούπολης – Κομοτηνής και πριν από τα ορυχεία της Κίρκης, μέσα σε σπήλαιο, στο οποίο η πρόσβαση είναι ανηφορική, δύσκολη και επικίνδυνη.

 

Η περιοχή του σπηλαίου

Το σπήλαιο βρίσκεται στον δρόμο που ακολουθούσαν κάποτε, οι πεζοί ταξιδιώτες κατά τη βυζαντινή και τη οθωμανική περίοδο κατευθυνόμενοι από το Δέλτα του Έβρου προς την Γρατιανούπολη και τα Κουμουτζηνά (Κομοτηνή) και μερικά χιλιόμετρα μετά από τα γνωστά βυζαντινά φρούρια του Ποταμού και του Άβαντα. 

Πρόκειται όπως λένε για την βυζαντινή Περιστεριά, από όπου πέρασαν το 1225 ο Θεόδωρος Κομνηνός, ακολουθώντας το δρόμο από τη Γρατσιανού (σημερινή Γρατίνη του Νομού Ροδόπης) για τον Έβρο καθώς και οι στρατοί του Ιωάννη Καντακουζηνού το 1345.   

Άποψη του σπηλαίου

Άποψη των τοιχογραφιών του σπηλαίου

Ο ποταμός "Ειρήνης Ρέμα"

Η ακριβής θέση του Ναού είναι στη περιοχή του Ζωναίου όρους, στη κοιλάδα του ποταμού «Ειρήνης ρέμα» που βρίσκεται κοντά και στα Ανατολικά της Αλεξανδρούπολης και κινείται με κατεύθυνση βορειοδυτικά – νοτιοανατολικά για να εκβάλλει στο Θρακικό Πέλαγος. Στη σχηματιζόμενη από τον ποταμό Ειρήνης κοιλάδα περνά και η σιδηροδρομική γραμμή, σχεδόν δίπλα από το ποτάμι και κάτω από το σπήλαιο που κοντά του βρίσκονται πολλά άλλα σπήλαια.

Σε ένα από αυτά τα σπήλαια είναι το παρεκκλήσι των Αγίων Θεοδώρων με τοιχογραφίες που χρονολογούνται από τον 11ο και 13ο αιώνα και είναι διαμορφωμένο σε ναίδριο με την προσθήκη χτιστού τέμπλου και με την τοιχογράφηση των επιφανειών του βράχου, θυμίζοντας τις σπηλαιώδεις εκκλησίες της Καππαδοκίας ενώ οι τοίχοι και το εικονοστάσιο είναι πλούσια διακοσμημένοι με βυζαντινές τοιχογραφίες που πρέπει να έχουν γίνει σε δύο φάσεις. 

Άποψη του σπηλαίου των Αγίων Θεοδώρων. 
πηγή

Η πρώτη τοιχογραφία χρονολογείται στα τέλη του 11ου αιώνα και ανήκει στη λεγόμενη «μοναστική» τεχνοτροπία, η δεύτερη στη στροφή του 12ου με τον 13ο αιώνα και διακρίνεται από τα χαρακτηριστικά της λεγόμενης «μεταβατικής εποχής». 

Η τέχνη τους αντανακλά τη μεγάλη παράδοση των αγιογραφιών της Κωνσταντινούπολης. Από την είσοδο στο σπήλαιο ένας διάδρομος οδηγεί σε μία αίθουσα, όπου ένα κτιστό τέμπλο διαμορφώνει το Βήμα. 

Η ιστόρηση καλύπτει μέρος από τις επιφάνειες του διαδρόμου, της αίθουσας, ολόκληρο το τέμπλο και τις πλευρές του ιερού. 

Διακρίνονται, όπως προαναφέραμε, δύο στρώματα τοιχογραφιών, (11ου και 13ου αιώνα), ενώ δεν αποκλείεται να υπήρχε και ένα τρίτο στρώμα, όμως δεν ιστορήθηκε ποτέ ολόκληρο το ασκητήριο. 

Εικονογραφικό πρόγραμμα εντοπίζεται μόνον στο Ιερό και στο τέμπλο, αλλά ότι σώζεται επιτρέπει να υποθέσουμε πως το ασκητήριο ήταν αρχικά αφιερωμένο στην Παναγία. 

Η Πλατυτέρα του σπηλαίου των Αγίων Θεοδώρων. 
πηγή

Στο παλαιότερο στρώμα ανήκουν ένας Αρχάγγελος (νότια πλευρά του διαδρόμου), η Κοίμηση της Θεοτόκου (νότια πλευρά του σπηλαίου), υπολείμματα παραστάσεων δύο Αγίων (βόρεια κόγχη του τέμπλου) και ελάχιστα λείψανα (συντομογραφία ΜΡ ΘΥ και ίχνη φωτοστεφάνου) από παράσταση της Παναγίας, στη νότια πλευρά του σπηλαίου. 

Στο νεότερο στρώμα ανήκουν οι περισσότερες παραστάσεις, ένα χέρι από αδιάγνωστη μορφή ή παράσταση (στη νότια πλευρά του σπηλαίου), οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος (στη νότια πλευρά του σπηλαίου, στα δυτικά του Αρχαγγέλου του πρώτου στρώματος) και λείψανα παραστάσεως αγνώστου αγίου (στη νότια πλευρά του σπηλαίου, ανατολικώς της παραστάσεως της Κοιμήσεως).

Η είσοδος του σπηλαίου

Στο Ιερό του ναού σώζονται στην κόγχη η Δεόμενη Θεοτόκος με τον Χριστό σε ένα μετάλλιο και στον τύπο της Βλαχερνίτισσας.

Στο βόρειο τμήμα του ανατολικού τοίχου ένας άγγελος και στον βόρειο τοίχο, χαμηλά, μία μορφή ενός αδιάγνωστου αγίου. 

Στη  βόρεια πλευρά του σπηλαίου η ιστόρηση οργανώνεται σε δύο διαφορετικές ζώνες.

Η κάτω ζώνη περιλαμβάνει μεμονωμένους Αγίους και η πάνω ζώνη περιλαμβάνει συνθέσεις καθώς και έναν Άγιο. 

Στην κάτω ζώνη, παριστάνονται ο Άγιος Ιωάννης ο Θεολόγος ολόσωμος, λείψανα από ζεύγος ολόσωμων ιεραρχών σε ορθογώνιο πλαίσιο που στον έναν αναγνωρίζεται η μορφή του Μέγα Βασίλειου, σε κόγχη επίσης, υπολείμματα από μία παράσταση αδιάγνωστης Αγίας (ίσως και της Αγίας Παρασκευής) καθώς και ο Άγιος Δανιήλ ο Στυλίτης επί κίονος. 

Στην πάνω ζώνη σώζονται ο Άγιος Προκόπιος σε ένα εγκόλπιο, ο Ασπασμός (συνάντηση της Παναγίας και της Ελισάβετ), η παράσταση «Μήτηρ Θεού η Επίσκεψις» (Η ένθρονη, βρεφοκρατούσα Παναγία με σεβίζοντες αρχαγγέλους). 

Άποψη του τέμπλου σπηλαίου των Αγίων Θεοδώρων. 
πηγή

Στο κτιστό τέμπλο παριστάνονται σε κόγχες η Παναγία η αριστεροκρατούσα στη βόρεια κόγχη και μία αδιάγνωστη δυστυχώς μορφή (στη νότια κόγχη).

Η Παναγία η Βρεφοκρατούσα παριστάνεται δίπλα στη νότια κόγχη, ο Ευαγγελισμός εκατέρωθεν της Ωραίας Πύλης και τέλος η Μεγάλη Δέηση (Απόστολοι, τρίμορφο – ο Χριστός Φωτοδότης -, Αρχάγγελοι Ουρουήλ και Ραφαήλ). 

Από τις παραστάσεις του ασκητηρίου ξεχωρίζουν για τη ποιότητά τους η μεγαλοπρεπής και μνημειακή παράσταση της «Θεοτόκος Επίσκεψις» καθώς όμως και η επίσης μνημειακή Δέηση. 

Στο ζωγράφο που φιλοτέχνησε αυτές τις δύο υπέροχες και περίτεχνες παραστάσεις αναγνωρίζονται η απόλυτη κυριαρχία της ύστερο Κομνήνειας τέχνης καθώς και η βαθειά γνώση των τάσεων κατά των αρχών του 13ου αιώνα. 

Είναι βέβαιο ότι ο ζωγράφος, γνωρίζει πολύ καλά την τέχνη της Κωνσταντινουπόλεως, αν και δεν προέρχεται πιθανότατα από αυτήν. Το ασκητήριο σήμερα τιμάται επί ονόματι των Αγίων Θεοδώρων. 

    Η είσοδος του σπηλαίου των Αγίων Θεοδώρων. 
πηγή

Οι Άγιοι Θεόδωροι, ως τοποθεσία ήταν γνωστή στους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, όμως η εκκλησία εντός του σπηλαίου, όπως αναφέρουν παλαιοί κάτοικοι της περιοχής, ανακαλύφθηκε σχετικά πρόσφατα, λίγο μετά τον πόλεμο, κατά λάθος από έναν κυνηγό. Μάλιστα στη περιοχή αυτή πραγματοποιούντο οι ημερήσιες εκδρομές των σχολείων της Αλεξανδρούπολης, όπου το τρένο σταματούσε ακριβώς κάτω από το σπήλαιο με τον Ναό. 

Επίσης λέγεται, πως επί Τουρκοκρατίας χρησιμοποιήθηκε ο βραχώδης αυτός Ναός ως κρυφό σχολείο. Μάλιστα πολλοί ντόπιοι λένε πως σε αυτά τα μέρη μαρτύρησαν οι συγκεκριμένοι Άγιοι Θεόδωροι στους οποίους είναι αφιερωμένος ο Ναός και οι οποίοι δεν είναι οι ίδιοι που εορτάζουν το πρώτο Σάββατο μετά την Καθαρά Δευτέρα. 

ο Ηλίας Νιανιακούδης στο σπήλαιο. 
πηγή

Από το εορτολόγιο της Εκκλησίας μας προκύπτει ότι Άγιους, Όσιους και Οσιομάρτυρες με το όνομα Θεόδωρος εορτάζουμε αρκετούς σε διάφορα μέρη της Ελλάδος καθώς ήταν συνηθισμένο όνομα. Στη περιοχή δε αυτή ο Βραχώδης ναός πανηγυρίζει τον μήνα Μάιο. 

Σήμερα, εκτός από τον δρόμο που ξεκινά κάτω από τους Πύργους του Άβαντα, υπάρχει και ένας δεύτερος δασικός δρόμος, από το χωριό Ιάνα, (Βόρεια της πόλης) και στρίβοντας αριστερά από την Εκκλησία του Αγίου Δημητρίου, μέσω του Δασικού χώρου αναψυχής, ο οποίος συναντά τον πρώτο δρόμο του Πόταμου στο σημείο διασταύρωσής του με το ρέμα Ειρήνης. 

Λέγεται ότι το Σπήλαιο το ανακάλυψε ο Ηλίας Νιανιακούδης, ένας ντόπιος κυνηγός ενώ η πρώτη θεία λειτουργία που πραγματοποιήθηκε ήταν στις 4 Ιουνίου του 1961 από τον μακαριστό Μητροπολίτη Αλεξανδρούπολης κ. Ιωακείμ Καβύρη.