Σάββατο 21 Μαρτίου 2015

Ναός Παναγίας Παρηγορήτισσας, Αρτα

Βρίσκεται μέσα στην πόλη της Άρτας και είναι ο πιο σημαντικός και διάσημος βυζαντινός ναός της περιοχής, αφιερωμένος στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου.


Η Εφέστιος εικόνα της Μονής, Παναγία Παρηγορήτισσα. 
πηγή
Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας της Παρηγορίτισσας της Αρτας αποτελεί μία εξαιρετικά σημαντική αλλά και αξιόλογη εικονογραφική παραλλαγή της εικόνας της Παναγίας του τύπου της "Παναγίας Ελεούσας".

Η θαυματουργή αυτή εικόνα της Παναγίας Παρηγορήτισσας συνδυάζει στοιχεία επίσης και από τον τύπο της "Παναγίας του Πάθους", όπως είναι το ανάστροφο πέλμα του Χριστού αλλά και η συγκρατημένη καθώς και έντονη όμως μελαγχολία της Παναγίας για το Πάθος του Χριστού και γιου της. 

Από τη άλλοτε περίφημη αυτή μονή της Αρτας σήμερα σώζονται εκτός του Καθολικού της Μονής (κεντρικός Ναός) μόνο 16 κελιά που χρησιμοποιούνται ως αποθηκευτικοί χώροι και το εστιατόριο που έχει αναστηλωθεί και φιλοξενεί προσωρινά μία σημαντική αρχαιολογική συλλογή, με ευρήματα από ολόκληρο το νομό Άρτας. 

Υπάρχουν σήμερα ενδείξεις όπως ένα σιγίλιο του Πατριάρχου Ιερεμίου Β', το 1578 ότι τον 16ο αιώνα ήταν Καθολικό γυναικείου μοναστηριού. Μετά την παρακμή του μοναστηριού αυτού η Παναγία η Παρηγορήτισσα αποτελεί μετόχι της Μονής της Κάτω Παναγιάς, της Αρτας.

Άποψη του Ναού
πηγή
Άποψη του Ναού
πηγή

Η κτητορική επιγραφή, στο μαρμάρινο τοξωτό
υπέρθυρο της Βασιλικής Πύλης

πηγή
Άρχισε να χτίζεται γύρω στο 1260, σύμφωνα με τις πηγές, από το Μιχαήλ Β’ Άγγελο Κομνηνό - Δούκα, Δεσπότη της Ηπείρου, και τη γυναίκα του βασίλισσα Θεοδώρα, την κατοπινή Αγία Θεοδώρα και πολιούχο της πόλης της Άρτας. 

Δε γνωρίζουμε αν αποπερατώθηκε αυτός ο πρώτος ναός ή αν έμεινε στη μέση. 

Αυτό που γνωρίζουμε σίγουρα από τις πηγές είναι ότι ολοκληρώθηκε από το διάδοχο του Μιχαήλ, το γιο του Νικηφόρο Α’ Άγγελο Κομνηνό - Δούκα και τη γυναίκα του Άννα Παλαιολογίνα Κατακουζηνού, άλλωστε τα ονόματα τους φαίνονται ολοκάθαρα στην κτητορική επιγραφή, στο μαρμάρινο τοξωτό υπέρθυρο της Βασιλικής Πύλης, από την πλευρά του κυρίως ναού. 

Άποψη του Ναού. 
πηγή
Η επιγραφή αυτή στο υπέρθυρο της Βασιλικής Πύλης, είναι γραμμένη επάνω σε 11 θολίτες - σφηνοειδή κομμάτια του τόξου.
 
Από τους οποίους όμως οι επτά είναι οι αρχικοί, ενώ οι υπόλοιποι θολίτες συμπληρώθηκαν αργότερα με τρόπο μάλιστα σχετικά αυθαίρετο. 

Κατά τον Αναστάσιο Ορλάνδο, έναν συστηματικό και κορυφαίο μελετητή των βυζαντινών μνημείων της Άρτας η επιγραφή διαβάζεται: 

Κομνηνοδούκας δεσπότης Νι[κηφ]όρος, Άννα βασίλ[ισσ]α Κομνην[οδούκαινα] Κομνηνόβλαστος  δ[εσπότης Θ]ωμάς μέγας, Κομνην[ών κ]λάδος α[γγελωνύμων]”  

Αν κοιτάξει κάποιος, άλλωστε, περισσότερο προσεχτικά τον ναό της Παναγίας Παρηγορήτισσας θα καταλάβει ότι από το ύψος των παραθύρων και επάνω μοιάζει σαν να πρόκειται στην ουσία, για έναν τελείως διαφορετικό ναό. 
 
Αυτό το γεγονός ίσως και να εξηγεί ακόμη και τις εικασίες για την αποπεράτωση του Ναού της Παρηγορήτισσας από το Νικηφόρο Α’

Άποψη του τρούλου Ναού
πηγή
Άποψη του τρούλου του Ναού
πηγή
Άποψη του τρούλου του Ναού
πηγή
Άποψη του τρούλου του Ναού
πηγή


Το τέμπλο του Ναού
πηγή
Ο Ναός της Παρηγορήτισσας ανήκει στον οκταγωνικό, σταυροειδή αρχιτεκτονικό τύπο. 

Εξωτερικά στη ουσία είναι ένα απλό κυβικό ορθογώνιο κτίσμα, που του δίνουν έναν ελαφρύ τόνο ο εξαιρετικά ενδιαφέρον αρχιτεκτονικός διάκοσμος της καθώς όμως και οι πανέμορφοι τρούλοι του.

Εσωτερικά η Παναγία η Παρηγορίτισσα διακρίνεται για την περίτεχνη και μοναδική κομψότητα των αρχιτεκτονικών μελών της, καθώς επίσης και τον πλούσιο γλυπτό διάκοσμο του, οι πολλές φθορές όμως συντέλεσαν στο να χάσει ο ναός ένα μεγάλο μέρος από την παλιά του εσωτερική λαμπρότητα, διατήρησε ωστόσο το επιβλητικό του και εντυπωσιακό του μεγαλείο

Άποψη του εσωτερικού του Ναού

Άποψη του εσωτερικού του Ναού

Άποψη του εσωτερικού του Ναού

Τα βημόθυρα του Αγίου Βήματος
πηγή
Αποτελείται από το νάρθηκα, τον κυρίως ναό και 2 παρεκκλήσια εκατέρωθεν του κυρίως ναού, των Ταξιαρχών αριστερά και του Αγίου Ιωάννη του προδρόμου δεξιά ως προς τον επισκέπτη. 

Ο νάρθηκας καλύπτεται με τέσσερα σταυροθόλια και μια»ασπίδα» στη μέση, επικοινωνεί δε με τα παρεκκλήσια και τον κυρίως ναό με πέντε θύρες, που αρχικά ήταν τοξωτές αλλά αργότερα φράχτηκαν τα τύμπανα τους με πλινθοδομή.  

Πριν μερικά χρόνια έγινε απόξεση των σοβάδων του νάρθηκα απ” την Αρχαιολογική Υπηρεσία, για να έρθει στο φως η τεχνική της τοιχοποιίας, αλλά και για να αποκτήσει ο εσωτερικός χώρος του μνημείου αισθητική ομοιογένεια. 

Στο υπέρθυρο της βασιλικής πύλης, προς την πλευρά του νάρθηκα, υπάρχει εντοιχισμένη μικρή ενεπίγραφη πλάκα με τη χρονολογία 796, η οποία είναι εντελώς άσχετη με το χρόνο ίδρυσης του μνημείου ή του παλαιότερου ναΐσκου. Τα παρεκκλήσια στεγάζονται με σταυροθόλια, το δε βόρειο παρεκκλήσι χωρίζεται απο το ιερό με τοίχο - εικονοστάσι, που προστέθηκε αργότερα. 

Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή
Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή
Άποψη του εσωτερικού του Ναού
πηγή

Γλυπτός διάκοσμος του Ναού
πηγή
Τα παρεκκλήσια αυτά φέρουν συγκεκριμένη κεραμοπλαστική διακόσμηση στους τοίχους τους που τα χωρίζουν από τον κυρίως ναό της Παναγίας.

Το γεγονός, αυτό, επιβεβαιώνει την ισχύουσα και επικρατέστερη άποψη. 

Στο σημείο αυτό, λοιπόν, προϋπήρχε κάποιος ναός, στην ίδια ακριβώς θέση, και οι τοίχοι αυτοί αποτελούσαν τις εξωτερικές πλάγιες πλευρές του, ή ότι ο ναός της Παναγίας Παρηγορήτισσας άρχισε να κατασκευάζεται χωρίς τα παρεκκλήσια, αλλά κατά την πορεία της κατασκευής του, άλλαξαν προφανώς τα σχέδια για μεγαλύτερη ενδεχομένως χωρητικότητα καθώς και για την καλύτερη ευστάθεια του όλου κτίσματος. 

Γλυπτός διάκοσμος του Ναού
πηγή
Πάνω από τα παρεκκλήσια και το νάρθηκα υπάρχει συνεχής γυναικωνίτης που καλύπτεται στις γωνίες με τους τέσσερις τρούλλους, ενώ στο υπόλοιπο μέρος με ασπίδες και σταυροθόλια ενισχυμένα με σφενδόνια. 

Ο γυναικωνίτης επικοινωνεί με τον κυρίως ναό με τρία μεγάλα δίλοβα παράθυρα 10 που παλιά είχαν θωράκια για την ασφάλεια των πιστών, όπως δείχνουν τα ίχνη προσαρμογής τους. 

Υπάρχει αναντιστοιχία ανάμεσα στις παραστάδες που στηρίζουν την οροφή των παρεκκλησίων και σ” εκείνες που στηρίζουν τη στέγη του γυναικωνίτη (δεν βρίσκονται στον ίδιο κατακόρυφο άξονα) γεγονός που προκάλεσε ανάλογη αναντιστοιχία 11 στα παράθυρα του ισογείου και του πάνω ορόφου στις πλάγιες πλευρές του ναού. Αυτό μαρτυρεί βέβαια και την έλλειψη κάποιας ολοκληρωμένης κατασκευαστικής προμελέτης.

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού

Άποψη των τοιχογραφιών του Ναού

Σύστημα στήριξης του κεντρικού τρούλλου. 

Άποψη του Παντοκράτορα
Ξεχωριστό και ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο του εσωτερικού του Καθολικού της Παρηγορήτισσας, το οποίο μέρη και σήμερα καταπλήσσει τον επισκέπτη, είναι ο πρωτότυπος αλλά και τολμηρότατος τρόπος στήριξης του κεντρικού τρούλλου. 


Θέλοντας δηλαδή ο πρωτομάστορας να αφήσει ανοιχτό το χώρο του καθολικού (για ευρυχωρία, επαρκή φωτισμό και για να γίνεται ορατός ο τρούλος αμέσως μετά την είσοδο) επινόησε το εξής σχέδιο: Σε κάθε γωνιά του κεντρικού τετράγωνου χώρου τοποθέτησε από ένα ζευγάρι παραστάδων. Πάνω σε αυτές τις παραστάδες στήριξε οριζόντιους προβόλους (κορμούς κιόνων) μπηγμένους στους πλάγιους τοίχους, που το ελεύθερο άκρο τους προεξέχει προς το εσωτερικό του χώρου. 

Άποψη του Παντοκράτορα
πηγή
Στις προεξοχές των προβόλων τοποθετήθηκαν ανά δύο κολώνες, που στα κορινθιακά κιονόκρανα τους στηρίχθηκαν ως επιστύλια πάλι κεραίες (πρόβολοι πακτωμένοι στον τοίχο). 

Στις νέες αυτές προβολές τοποθετήθηκε δεύτερος «όροφος» κιόνων που στήριξαν τις καμάρες πάνω στις οποίες κτίστηκε ο τρούλλος. 

Δηλαδή, αρχίζοντας από το δάπεδο είχαμε μια προοδευτική σμίκρυνση των διαστάσεων του ανοιχτού χώρου, που πήρε έτσι ένα πυραμιδοειδές σχήμα με σχεδόν αιωρούμενους τους κίονες για να καταλήξει σε ένα ραδινό τρούλλο. 

Πρόκειται για μοναδική καινοτομία στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, με την οποία επιτεύχθηκε άριστη διάρθρωση και διακόσμηση του πύργου του κυρίως ναού, που αλλιώς θα φαινόταν γυμνός και μονότονος. 

Ως προς το ρυθμό, έχουμε έναν πολύ αρμονικό συνδυασμό δύο συστημάτων, δηλαδή ξεκινώντας από μια οκταγωνική – λόγω των παραστάδων - βάση, στο επάνω μέρος παίρνει τη μορφή ενός Ναού σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλλο. 

Άποψη του τέμπλου του ναού με το ιερό Βήμα
Η ανομοιομορφία των κιoνοκράνων δείχνει ότι οι κολώνες πάρθηκαν από διάφορα κτίρια της αρχαίας Αμβρακίας ή της Νικόπολης. 

Όλοι σχεδόν οι πρόβολοι κάτω από την πίεση του βάρους που βάσταζε ραγίστηκαν, δύο δε (ΟΙ ΒΑ και ΝΑ) έσπασαν και κατέπεσαν συμπαρασύροντας και κίονες του πρώτου ορόφου, πράγμα που εύκολα διαπιστώνει κανείς σήμερα με απλή παρατήρηση. 

Για να προληφθεί η κατάπτωση και άλλων κιόνων, ενισχύθηκαν από πολύ παλιά οι πρόβολοι με την προσθήκη πάχους στις παραστάδες του ισογείου, οι οποίες αρχικά εξείχαν από τον τοίχο μόνο 50 εκατοστά. 

Κατά τον Κ. Καιροφύλλα, ο κατακτητής της Άρτας Φαϊκ ή Φαήτ πασάς μαζί με τα άλλα μάρμαρα και γλυπτά που αφαίρεσε από τα μνημεία της Άρτας και ιδιαίτερα από την Παρηγορήτισσα, για να στολίσει το τζαμί του στο Ιμαρέτ, έβαλε τους ανθρώπους του να αποσπάσουν και τις κολώνες του νοτιοδυτικού συστήματος στήριξης. Όμως για αυτή τους την ασέβεια τιμωρήθηκαν, διότι καθώς προσπαθούσαν να τις αποσπάσουν, έσπασαν οι πρόβολοι και γκρεμίστηκε η μια από τις 2 κολώνες καταπλακώνοντας τους, οπότε ο πασάς δεν τόλμησε να επαναλάβει την ιεροσυλία του.

Άποψη της στήριξης του τρούλου
πηγή
Έκτοτε παραμένει το νοτιοδυτικό σύστημα του ναού της Παναγίας Παρηγορήτισσας με μια κολόνα για να θυμίζει έτσι και με αυτόν τον τρόπο, τον τούρκικο αναίτιο βανδαλισμό.

Ωστόσο η Παναγία η Παρηγορήτισσα ουδέποτε, σε όλο το χρονικό διάστημα των τόσων αιώνων, μετατράπηκε σε μουσουλμανικό τζαμί. 

Ενδεικτικά σημειώνονται μερικές από τις διαστάσεις αυτές:
  • Διάμετρος φωτοστέφανου Χριστού 3.23 μέτρα, πλάτος κεφαλής Χριστού 2.22 μέτρα, μήκος παλάμης 1.45 μέτρα, διάμετρος ματιού 0.80 μέτρα,
  • διαστάσεις Ευαγγελίου 1.55 Χ 1.35 μέτρα, εσωτερική διάμετρος τρούλλου 5.80 μέτρα, και ύψος παραθύρων τρούλλου 1.85 μέτρα.
Λίγο πιο κάτω, στο τύμπανο, στέκουν οι ραδινές μορφές ολόσωμων προφητών και στα λοφία διακρίνονται μισοκατεστραμμένες οι μορφές των Ευαγγελιστών. 

Στο ιερό του ναού υπάρχουν τοιχογραφίες του αγιογράφου Ανανία του 16ου αιώνα, στον κυρίως ναό τοιχογραφίες του 17ου αιώνα καθώς και τμήματα του μαρμάρινου τέμπλου.

Σήμερα ο Ναός αποτελεί μουσείο με ώρες λειτουργίας από 
Τρίτη έως και Κυριακή: 8.00 π.μ - 15.00 μ.μ
πηγή
Υπάρχει μία εκδοχή που αγγίζει τα όρια του θρύλου και συνδέεται άμεσα με το όνομα Παρηγορήτισσα. 

Το χτίσιμο της εκκλησίας είχε αναλάβει ένας περιζήτητος πρωτομάστορας που είχε εκπονήσει και τα σχέδια.

Όταν ο ναός έφτασε σχεδόν στη μέση τον κάλεσαν να παρασταθεί και να σχεδιάσει και μία άλλη εκκλησία. 

Επειδή είχε προχωρήσει αρκετά η κατασκευή της Παναγίας άφησε στο πόδι του τον κάλφα του, όπως λέγονταν τότε οι βοηθοί και έφυγε. 

Έλειψε πολύ καιρό και τότε βρήκε την ευκαιρία ο νεαρός βοηθός είτε για να αναδειχθεί ο ίδιος είτε από ειλικρινή αισθήματα καλαισθησίας και τροποποίησε εξ ολοκλήρου τα σχέδια. 

Η πρωτοβουλία του απεδείχθη ευφυέστατη καθώς τα νέα σχέδια που εκπόνησε και εκτέλεσε πρόσθεσαν άλλη χάρη στο ναό και αποτέλεσαν πρότυπο φαντασίας και καλλιτεχνίας.  

Κάποτε όμως ο πρωτομάστορας γύρισε και όταν είδε τελειωμένο το ναό κάτι ράγισε μέσα του, καθώς από τη μια απέμεινε άφωνος να τον θαυμάζει κι από την άλλη αναγνώρισε ότι δεν είχε πλέον καμιά σχέση με τα δικά του σχέδια. 

Οι δύο κατακόκκινες πέτρες, που βρίσκονται μέχρι
και σήμερα πίσω από το ναό.
Η ζήλια φούντωσε στην καρδιά του Πρωτομάστορα και αποφάσισε να εκδικηθεί τον κάλφα του που τον αγνόησε επιδειχτικά. 

Κάλεσε το νεαρό να ανέβουν στη στέγη για να του επισημάνει ένα σοβαρότατο λάθος. 

Αναστατωμένος ο νεαρός, καθώς ήταν σίγουρος ότι η κατασκευή του ήταν τέλεια τον ακολούθησε.  

Φτάνοντας στη στέγη όμως ο βοηθός έσκυψε στο σημείο που του υπέδειξε ο πρωτομάστορας να δεί και τότε δέχτηκε μια δυνατή σπρωξιά στην πλάτη και στην προσπάθεια του όμως να μην πέσει κρατήθηκε από τον πρωτομάστορα με αποτέλεσμα να τον παρασύρει και αυτόν στην πτώση του. Ο λαϊκός θρύλος θέλει τους και τους δύο άντρες να απολιθώνονται μόλις προσκρούουν στη γη. 

1910 Φωτογραφικό Αρχείο Εθνικού Ιστορικού Μουσείου. 
Φωτογράφηση, Βασιλικό Πρωσικό Φωτομετρικό Ινστιτούτο του Βερολίνου
πηγή
1900, φωτογραφία Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών
πηγή
1900, από το βιβλίο του Fred Boissonnas “L’ Epire Berceau des Grecs”.
πηγή
1909 φωτογραφία Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών, Αρχείο Λαμπάκη
πηγή

Άποψη της εισόδου του Ναού

Αυτό το θρύλο έρχονται να επιβεβαιώσουν δύο κατακόκκινες πέτρες, που βρίσκονται μέχρι και σήμερα στο πίσω μέρος του ναού και οι οποίες δεν έχουν καμία σχέση με κανένα άλλο πέτρωμα στο μεγάλο περίβολο του. 

Ο θρύλος συνεχίζεται και υποστηρίζει ότι η ίδια η Παναγία κατέβηκε για να παρηγορήσει τη μάνα του κάλφα, με αποτέλεσμα ο Ναός να πάρει το όνομα Παναγία Παρηγορήτισσα.

Ο Ναός που καθημερινά δέχεται προσκυνητές και επισκέπτες από όλη τη χώρα και το εξωτερικό, αποτελεί Μουσείο και παραμένει σήμερα ανενεργός όσον αφορά τις λατρευτικές εκδηλώσεις. 
 
Κατόπιν όμως ειδικής αδείας από την τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων λειτουργεί την ημέρα της Πανηγύρεως (25 Μαρτίου) και κάποιες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδος.

Ο κόσμος μπορεί να τον επισκέπτεται καθημερινά ως μουσειακό χώρο, χωρίς να μπορεί να ασκεί τα θρησκευτικά του καθήκοντα (άναμμα κεριού, καντηλιών, τέλεση Ακολουθιών) και η Ακολουθία της Παρακλήσεως θα τελείται πλέον κάθε Τετάρτη στις 11 το πρωί. 

Σήμερα ο Ναός της Παρηγορήτισσας λειτουργεί ως Μουσείο με ώρες λειτουργίας από Τρίτη έως και Κυριακή: 8.00 π.μ - 15.30 μ.μ και έχει εισιτήριο εισόδου 2e το κανονικό και 1e το μειωμένο.

Τηλέφωνο: (+30) 26810 24637, (+30) 26810 24636

Δείτε το βίντεο.